st

SÁCH XÃ, PHƯỜNG. THỊ'TRẤN

g

sẽ

wae

HỘI ĐỒNG CHÍ ĐA0 XUẤT BẢN

Ở VIỆT NAM

XƯA

VÀ

NAY điỏi - ĐÁP)



TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN

Ở VIỆT NAM XƯA VÀ NAY
(HỎI - ĐÁP)


HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN
Chủ tịch Hội đồng

PGS.TS. NGUYÊN THẾ KỶ
Phó Chủ tịch Hội đồng

TS. HỒNG PHONG HÀ
Thành

viên

TRẦN QUỐC DÂN

TS. NGUYÊN ĐỨC TÀI
TS. NGUYÊN AN TIÊM
NGUYÊN VŨ THANH HẢO


PGS.TS. NGUYÊN ĐỨC LỮ

ThS. NGUYÊN THỊ HẢI YẾN

TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN

Ở VIỆT NAM XƯA VÀ NAY
(HỎI - ĐÁP)

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - SỰ THẬT
HÀ NỘI - 2014



LỜI NHÀ XUẤT BẢN

Tín

ngưỡng

thờ cúng

tổ tiên

là một

phong

tục

truyền thống, có một vị trí đặc biệt trong đời sống tỉnh
thần của người Việt Nam,

là một trong các thành tố

tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam.

Tín ngưỡng

thờ

cúng tổ tiên rất giản di: tin rằng tổ tiên mình là thiêng
liêng, họ đi vào cối vĩnh hằng nhưng vẫn sống cạnh con
cháu, phù hộ cho con chau khi gặp tai ách, khó khăn;
vui mừng khi con cháu


gặp may

mắn,

khuyến

khích

cho con cháu khi gặp điều lành và cũng quở trách con
cháu khi làm những điều tội lỗi

Trải qua bao thăng trầm, biến cố của lịch sử nhưng
tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên vẫn chiếm vị trí thiêng

liêng trong đời sống tỉnh thần của người Việt. Cùng với

tiến trình lịch sử của dân tộc, nó là sự bồi lắng, kết tụ
những giá trị đạo đức quý báu của con người Việt Nam.
Để giúp người đọc hiểu biết sâu sắc hơn về loại hình
tín ngưỡng truyền thống này, Nhà xuất bản Chính trị
quốc gia - Sự thật xuất bản cuốn sách Tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên ở Việt Nam xưa uà nay (Hỏi - đáp) của
PGS. TS. Nguyễn Đức Lữ và ThS. Nguyễn Thị Hải Yến.
Cuốn sách được trình bày dưới dạng hồi - đáp, cung

cấp những kiến thức cơ bản về tín ngưỡng thờ cúng tổ


5


tiên, từ việc giải nghĩa các khái niệm cơ bản như thờ,
vái

đến việc đi sâu phân

tích ý nghĩa,

cách thức tiến hành các nghỉ thức thờ cúng tổ tiên, góp

phần

duy trì và phát triển truyền thống “Uống nước

nhớ nguồn”, tính cố kết cộng đồng người Việt.
Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.

Tháng 11 năm 2014

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - SỰ THẬT


LỜI MỞ ĐẦ
Mỗi khi tết đến xuân về. người Việt Nam dù
đi đâu, ở đâu cũng luôn hướng về quê hương, xứ

sở - nơi chôn nhau cắt rốn, nơi nuôi dưỡng tình
cảm gia đình, họ tộc, xóm làng. Hình ảnh làng

q với cây đa, bến nước, ngơi đình chứa đựng

biết bao kỷ niệm về một thời của những vùng

quê êm ả. Dù cho q trình đơ thị hóa đang làm
mất dần những lũy tre làng, nhưng dễ gì phá
hủy được những nét đẹp trong văn hóa truyền
thống mà ngàn đời ông cha ta đã dày công vun
đấp: ngược lại, trước làn sóng “xâm lăng văn
hóa” hiện nay, càng kích thích thêm khả năng

phục hổi những nét đẹp truyền thống đó để tăng
“sức đề kháng” cho văn hóa dân tộc, trong đó có
tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên.
Ở nước ta đã và đang dung dưỡng hệ thống tín
ngưỡng

dân gian rất phong phú, đa dạng,

tiêu biểu hơn cả là tín ngưỡng
Loại hình tín ngưỡng

nhưng

thờ cúng tổ tiên.

này tổn tại và phát triển ở

nhiều cộng đồng dân tộc, trải đài qua những thời


kỳ lịch sử. Đối với người Việt, thờ cúng tổ tiên đã


có từ lâu trong đời sống tinh thần, nhưng khi Nho
giáo vào nước ta, với tư tưởng đề cao gia đình, gia

tộc, xem

chữ hiếu là nền tảng của

đạo lý làm

người và coi nam giới là trụ cột trong gia đình, thì
tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đã được nâng lên một

tầm cao mới.
Đánh

giá về giá trị và ý nghĩa của tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên, Nghị quyết số 25-NQ/TW,

ngày

12-3-2003 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng

chỉ rõ: “Giữ gìn và phát huy những giá trị tích cực
của truyền thống thờ cúng tổ tiên, tơn vinh những
người có cơng với Tổ quốc và nhân dân",
6 Việt Nam, hầu như 100% dan cư giữ phong


tục thờ cúng tổ tiên?. Mỗi gia đình dù giàu nghèo

khác nhau, dù sinh sống ở quê hương hay xa xứ

cũng đều có nhu cầu hướng về cội nguồn của
mình để tỏ
sinh thành
dung quốc
nghề... Bàn

lịng tri ân với những người có cơng
và ni dưỡng con cháu, có cơng xây
gia, lập làng, khai ấp, đánh giặc, lap
thờ gia tiên - một không gian thiêng,

thời gian thiêng (nhất là ngày tết và giỗ ky)
thường được đặt ở

vị trí trang trọng nhất trong

một ngôi nhà. Trong những ngày Tết Nguyên đán,

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn biện Hội nghị lần
thứ bảy Ban Chấp hành Trung wong khóa IX, Nxb. Chính
trị quốc gia, Hà Nội, 2003, tr. 49.
9. Xem Hội đồng Lý luận Trung ương: Lẽ phổi cửa
chúng ta, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr. 351.
8



từ già đến trẻ, từ nam đến nữ, nhà nhà đều tập
trung trang trí, bày biện bàn thờ gia tiên và qy
quần bên ơng bà, cha mẹ, con cháu,
năm

đón đợi một

mới an lành và thịnh vượng. Khơng khí đầu

xn ấm áp với biết bao lời chúc tốt đẹp đầu năm
đã từng ni dưỡng và nhen nhóm những hy vọng

cho bao thế hệ, rồi trở thành động lực tỉnh thần
trong mỗi con người trên bước đường đời.
Thờ cúng tổ tiên không chỉ được thể hiện ở

những ngày gid, tết, lễ hội
những

trường

hợp

mà còn diễn ra trong

bất thường.

Chẳng


hạn,

khi

vui, lúc buồn, gia chủ cũng có lễ vật kính báo tổ
tiên để chia vui, sẻ buồn như: sinh đẻ, đỗ đạt,
dựng vợ gả chồng cho con, lập được công danh,
thăng quan tiến chức, xây nhà, tậu ruộng. khao
vọng, hội hè, đình đám... Hoặc là khi buồn, như:
ốm đau, bệnh tật, làm ăn thua thiét, that co 16
vận, bị trộm cướp, kiện cáo
Gặp những trường
hợp ấy, gia chủ thường kính báo, cầu khấn tổ tiên
để mừng vui cùng con cháu và phù hộ độ trì cho

tai qua nạn khỏi.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đã bén rễ, ăn sâu

vào đời sống tỉnh thần của nhân dân ta từ thế hệ
nay sang thế hệ khác. Nhưng. có một thời kỳ thờ
cúng tổ tiên chưa

được

nhận thức

đầy đủ, thậm

chí có người cịn coi là mê tín đị đoan. Tuy thái


độ mỗi
khác,

người
song

lịch

một

vẻ, thịnh

sử đã chứng

tiên là một tín ngưỡng

suy
minh

mỗi

thời một

thờ cúng

tổ

dân gian có sức sống lâu

9



bền trong đời sống tâm linh của cộng đồng người
Việt. Gần đây, sau những cuộc chiến tranh khốc
liệt kéo

đài, việc

sưu

tầm

hài cốt, “đi tìm

đồng

đội”, xây sửa nghĩa trang liệt sĩ, dựng bia tưởng
niệm, lập bàn thờ gia tiên, sửa sang phần mộ, tu
bổ,

xây

mới

nhà

thờ họ...

như


một

phong

trào

quần chúng. Điều này, vừa đáp ứng nhu cầu tâm

linh, vừa thể hiện đạo lý làm người - nếu ở mức
độ phù hợp thì nên khuyến khích. Thờ cúng tổ

tiên khơng

chỉ củng cế quan hệ huyết

thống

trong gia đình, dịng họ mà cịn động viên sức
mạnh đồn kết cộng đồng làng xã, đất nước, cũng
thể hiện ước vọng sự bình n cho từng gia đình,

làng xóm và cả dân tộc.
Cuốn sách nhỏ qua hình thức hỏi đáp này,
được chúng tôi sưu tầm và biên soạn nhằm cung

cấp kiến thức cơ bản về tín ngưỡng thờ cúng tổ
tiên ở Việt Nam, nhưng chỉ giới hạn chủ yếu trong
quan hệ huyết thống của dân tộc Kinh. Mặt khác,
cuốn sách được trình bày dựa theo phong tục, tập
quán truyền thống. cho dù ngày nay đã thay đổi

khá nhiều. Với kiến thức còn hạn hẹp, cuốn sách
chắc chắn khó tránh khỏi thiếu sót. Chúng tơi rất
mong bạn đọc lượng thứ và đóng góp ý kiến để lần

xuất bản sau cuốn sách được hoàn thiện hơn.
Các tác giả

10


Chương I

TON GIAO, TIN NGUGNG
VA ME TIN DI DOAN

Cau 1: Tén giáo là gì?

Tra loi:
Tơn giáo là một hiện tượng đa chiều và phức

tạp. Từ xưa đến nay đã có nhiều người đưa ra quan

niệm của mình về tơn giáo. Theo I. N. Jablokov:

“Cho đến năm 1992 đã có khoảng 250 định
nghĩa, khái niệm “tôn giáo” với hàng chục cách
tiếp cận khác nhau (thần học, triết học, xã hội
học, đân tộc học, tâm lý học, thần thoại học,

ngôn ngữ học


)*!.

Theo Từ điển tiếng Việt thì

tơn giáo

được hiểu là: *(1) Hình

hội gồm

những

sùng

bái

rằng

có

những
những

quan niệm
lực
lực

lượng
lượng


thái ý thức xã

dựa trên cơ sở tin và
siêu
siêu

tự
tự

nhiên,
nhiên

cho
quyết

1. Hà Văn Tăng, Trương Thìn (Chủ biên): Tin
ngưỡng uà mê tín, Nxb. Văn hóa thơng tin, Hà Nội, 1999,
tr.160-161.
11


định

người

phải

phục tùng và tơn thờ. (2) Hệ thống những


quan

niệm

số phận
tín

của

ngưỡng

nào đó và những

con
một

người,
hay

con

những

vị thần

linh

hình thức lễ nghỉ thể hiện sự

sùng bái ấy”,

Câu 9: Bản chất tơn giáo là gì?

Trả lời:
Về bản chất tơn giáo cũng có nhiều
điểm khác

Mác

nhau.

Những

- Lênin cho rằng,

người theo chủ

quan
nghĩa

về bản chất, tơn giáo

khơng chỉ là hình thái ý thức xã hội mà còn là
một thực thể xã hội. Với tư cách là hình thái ý
thức xã hội, tôn giáo phản ánh một cách hoang
đường, hư ảo hiện thực khách quan. Điều này
được Ph.Ängghen nêu: “Nhung tất cả mọi tôn

giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo - vào
trong dau 6c cla con người - của những lực


lượng ở bên ngoài chi phối cuộc sống hằng ngày

của họ: chỉ là sự phản ánh trong đó những lực
lượng ở trần thế đã mang hình thức những lực
lượng siêu trần thế?.

1. Hoàng Phê (Chủ biên): Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà
Nẵng - Trung tâm Từ điển học, Hà Nội - Đà Nẵng, 2009,
tr.1253.
2. PGS. TS. Nguyén Dite Lit (Cha bién): Ly’ ludn vé
tơn gido va chính sách tôn giáo ở Việt Nam, Nxb. Tôn
giáo, Hà Nội, 2011, tr.10.
12


Câu 8: Tín ngưỡng là gi?

Trả lời:
Tín ngưỡng là niềm

tin và sự ngưỡng

mộ của

con người với các lực lượng siêu tự nhiên khơng
thể kiểm chứng bằng thực tiễn. Tín ngưỡng khơng
phải là niềm tin nói chung mà là một niềm tin đặc

biệt. Niềm tin có cơ sở thì người ta thường gọi là
tin tưởng chứ khơng gọi là tín ngưỡng.


Quan niệm về tín ngưỡng chủ yếu được hiểu

theo hai nghĩa: Theo nghĩa rộng, tín ngưỡng
phan anh niềm tin và sự ngưỡng mộ. sùng kính

của con người về một chủ thuyết. một lực lượng
nào đó. Cịn tín ngưỡng gắn với tơn giáo chỉ
niềm tin và sự ngưỡng vọng của con người vào
lực

lượng

siêu

nhiên.

Theo

nghĩa

hẹp,

tín

ngưỡng với nghĩa là đức tin, niềm tin vào lực
lượng siêu nhiên, là một bộ phận cấu thành chủ

yếu của tơn giáo.


Câu 4: Tín ngưỡng dân gian là gì?

Trả lời:
Cho đến nay vẫn chưa tìm được một định
nghĩa hồn chỉnh về tín ngưỡng dân gian được
mọi người chấp nhận. Thậm chí có người phủ
nhận

tín ngưỡng

giáo

hay

đạo.

dân

gian

là một

dân

Chúng

gian

và


tơi cho

loại hình

dân sáng tạo ra, đã manh

gọi chung
rằng,

tín

tín ngưỡng

là tơn
ngưỡng

do

nhân

nha định hình cơ cấu

và được trải nghiệm qua lịch sử, phần ánh rõ nét
18


nhất đặc trưng của văn hố dân tộc. trong nó
thấm đượm đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, “An
quả nhớ kẻ trơng cây”, góp phần củng cố và tăng
cường ý thức cộng đồng.

Ư
dân

Việt
gian,

Nam

có

tiêu biểu

nhiều
như:

loại

hình

tín ngưỡng

tín

ngưỡng

thờ cúng tổ

tiên, thờ Mẫu, thờ anh hùng dân tộc, thờ thành
hồng, tín ngưỡng phồn thực".
Câu 5: Tồn giáo tín ngưỡng khác nhau


như thếnào?

Trả lời:
Tơn giáo khác tín ngưỡng ở chỗ, tơn giáo có
giáo lý với hệ thống những quan điểm về thế giới
quan, nhân sinh quan và những tín điều phản
ánh niềm tin ấy, có giáo luật với những điều cấm
ky, răn dạy, có giáo lễ với những nghỉ thức thờ
phụng. có tổ chức giáo hội với đội ngũ chức sắc,

số lượng tín đồ và hệ thống tổ chức nhất định?.

Cịn tín ngưỡng thiếu những tiêu chí trên của tơn
giáo hoặc có nhưng mức độ cịn mờ nhạt.

1. Xem Nguyễn Đức Lữ (Chủ biên): Góp phẩn tim
hiểu tín ngưỡng dân gian ở Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà
Nội, 2005.
9. Xem Hội đồng Trung ương chỉ đạo biên soạn giáo
trình quốc gia các bộ mơn khoa học Mác - Lênin, tư tưởng
Hồ Chí Minh: Giáo trừ chủ nghĩa xã hội khoa học,
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.447-454.
14


Câu 6: Tồn giáo tín ngưỡng có vai tro gi?

Trả lời:
Tín ngưỡng và tơn giáo là những hiện tượng xã

hội có biểu hiện, cấp độ khác

nhau, song có cùng

bản chất. Chúng đều phản ánh hiện thực một
cách hư ảo, đều đề cập đến lực lượng siêu nhiên
và cuộc sống sau khi chết. Mặc dù tín ngưỡng. tơn

giáo đều phản ánh hư ảo hiện thực, song khơng vì
thế mà
của

nó thốt ly với hiện thực và ảnh hưởng

nó tới hiện thực kém

phần

mạnh

mẽ

so với

các hình thái ý thức xã hội khác. Ngược lại, nó có

sức lơi cuốn lớn đối với cộng đồng xã hội.
Câu 7: Thờ
hay tơn giáo?


cúng

tổ tiên

là tín ngưỡng

Trả lời:
Thờ cúng tổ tiên là tín ngưỡng hay tơn giáo,

đang có nhiều ý kiến tranh luận. Người thì cho
thờ cúng tổ tiên là một phong tục truyền thống,
luật tục; cũng có một số học giả lại coi thờ cúng
tổ tiên là đạo hiếu nghĩa. là đạo gốc, đạo nền của
người Việt. Thờ cúng tổ tiên: *“Đích thực là một
tơn giáo bản địa”, Còn nhà dân tộc học nổi tiếng
người Nga - X.A. Toearev cho rằng: “Sự thờ cúng
tổ tiên là một hình thức tơn giáo. từ lâu đã được

1. Ngơ Đức Thịnh (Chủ biên): Tín ngưỡng va uăn hóa
tín ngưỡng ở Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,
2001, tr.49.

15


thừa nhận trong khoa học. Vì thế khơng cần phải
chứng minh

sự tổn tại của nó với tư cách là một


hình

tơn

thức

Nghiêm

Vạn

giáo

riêng

thì quan niệm:

biệt".

GS.

Dang

“Hệ thống tôn giáo

dân tộc ở đây là đạo thờ cúng tổ tiên”.

Có nhiều người cho rằng: “Thờ cúng tổ tiên
khơng có những giáo lý thống nhất, cũng khơng
có giáo hội với những phép tắc nghiêm ngặt như


thường thấy ở các tôn giáo xưa và ở đây mọi

niềm tin đều mang tính ngun thuỷ, chất phác
khơng thơng qua các giáo chủ, giáo lý và thờ
cúng tổ tiên là “tín ngưỡng bản địa sâu sắc”?
Khơng ít người cho rằng. thờ cúng tổ tiên không
phải là tôn giáo mà là một loại hình tín ngưỡng
hay tín ngưỡng dân gian?.

Câu 8: Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có gì
khac so uới tơn giáo?

Trả lời:
"Thờ cúng tổ tiên đáp ứng nhu câu tâm linh dân

đã mà sâu sắc, linh động mà quy củ, đơn giản mà
bền vững. Khác với tơn giáo hiện có, tín ngưỡng này

1. X.A. Tocarev: Các hình thức tơn giáo sơ khai va su
phát triển của chúng, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1994, tr.32.
2. Ha Văn Tăng, Trương Thìn (Chủ biên): Tín ngưỡng
va mé tin, Sdd, tr.141.
3. Xem Nguyễn Đức Lữ (Chủ biên): Góp phẩn từn
hiểu tín ngưỡng dân gian ô Việt Nam, Sđd.
16


khơng có giáo lý cao siêu, khơng có tổ chức chặt chẽ,
khơng


có giáo luật

nghiêm

ngặt,

khơng

có thánh

đường nguy nga, cũng khơng có giáo sĩ, giáo chủ day
quyển

uy,

khơng

hứa

hẹn

gì về thiên

đường

mà

cũng khơng trừng phạt ai ở địa ngục. Tổ tiên chỉ
nhắc nhỏ, động viên, quá lắm là quỏ trách con cháu


khi mắc lỗi lầm để sống sao cho xứng đáng với cha
ông nhằm đẹp lòng người ở cõi âm và vui lòng người
nơi dương thế. Lúc vui, khi buồn, con cháu thường
thấp nén nhang với cơi trâu. chén nước "lễ bạc lịng
thành” mời ơng bà, tổ tiên về để chứng giám. giãi
bày gia sự, nhằm chia vui. cộng khổ. Đôi khi chỉ là
đĩa xôi, miếng thịt (trước cúng sau ăn), nhưng cũng

thoả mãn tư tưởng người đang sống. Dù chỉ là
“hạnh phúc hư ảo”, song người ta vẫn cảm thấy giữ
trọn đạo hiếu với người đã khuất và thanh thần, an
tâm để lo toan cuộc sống thường nhật. Vì ý nghĩa
trên mà người Việt Nam ln có nguyện vọng duy
trì mối quan hệ vơ hình nhưng bền chặt này.

Câu 9: Thờ cúng tổtiên dựa trên eơ sở tư
tưởng gì?

Trả lời:
Nghi thức thờ cúng tổ tiên thể hiện trong tang

ma, lễ tết, trong ứng xử giữa con người và con
người ở trong gia đình, họ tộc, xã hội dựa vào một

SỐ cơ sở sau:
Một

lò, quan


niệm

truyền

thống

của

người

Việt về “sự tử như sự sinh. sự vong như sự tổn”.

17


Hai là, tử tưởng hiếu dé trong Khổng
nhất là dựa vào “Thọ mai gia lễ”.
Ba

là,

đặc

điểm

của

tín

ngưỡng


giáo,

dân

gian

Việt Nam.

Bốn là, ảnh hưởng sâu đậm của Phật giáo.
Phật giáo là tôn giáo truyền thống của người
Việt, đã tồn tại hàng ngàn năm trong lịch sử đân

tộc, do đó Phật giáo thẩm thấu và in dấu ấn đậm
nét trong thờ cúng tổ tiên. Trong những bài văn
cúng trong thờ cúng tổ tiên ở nước ta, người ta

thấy đôi khi mở đầu bằng “Nam mô A Di Đà
Phật" đâu phải vì dân trí thấp đã lẫn thờ cúng tổ

tiên với thờ Phật mà ai đó phê phán. Trong thờ
cúng tổ tiên có nghỉ thức cúng ngày sóc vọng,

cúng 49 ngày, lễ Vu Lan đều có gốc từ Phật giáo.
Tơn giáo truyền thống, tín ngưỡng dân gian ở Việt

Nam vốn có tính đan xen, hịa đồng nên trong thờ
cúng tổ tiên khó lịng mà tách bạch rõ ràng với các
loại hình tín ngưỡng, tơn giáo khác được.
Cau 10: “Tho mai gia 1é” la gi?


Trả lời:
Các nghỉ thức thờ cúng tổ tiên ở nước ta cơ
bản dựa vào những quy định của “Thọ mai gia
lễ”. “Thọ
theo
Trung

mai

Chu

gia lễ” là gia lễ nước

Cơng

Quốc,

gia lễ tức

nhưng

khơng

gia

ta, có dựa

lễ thời


rập khn

xưa

của

máy

móc

theo khn mẫu của họ. Dù cho gia lễ được biên
soạn

từ triều

thời,

nhưng

18

Lê

đến

nay

có

khi đã trở thành


nhiều

chỗ

luật tục,

đã

lỗi

ăn sâu,