ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
KHOA NGỮ VĂN
----------------

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
NGÀ NH SƯ PHẠM NGỮ VĂN
Đề tài:

ĐẶC SẢN NGHỆ THUẬT TIỂU THUYẾT BÁC SĨ
ZHIVAGO CỦA BORIS PASTERNAK
Người hướng dẫn:

ThS. Vũ Thường Linh
Người thực hiện:

Lê Thị Thanh Thủy

Đà Nẵng, tháng 5/2013


1

LỜI CAM ĐOAN
Tôi, Lê Thị Thanh Thủy, sinh viên lớp 09SNV, khoa Ngữ Văn, trường Đại học
Sư phạm – Đại học Đà Nẵng, xin cam đoan rằng: Cơng trình này do tôi thực hiện
dưới sự hướng dẫn của giảng viên, ThS. Vũ Thường Linh.
Tôi xin chịu trách nhiệm về nội dung khoa học trong cơng trình này.
Đà Nẵng, ngày tháng 05 năm 2013
Người thực hiện

Lê Thị Thanh Thủy


LỜI CẢM ƠN
Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến giảng
viên, ThS. Vũ Thường Linh, người đã tận tình hướng dẫn tơi
trong suốt thời gian thực hiện khóa luận tốt nghiệp.
Tơi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo
trong khoa Ngữ văn; thư viện trường Đại học Sư phạm - Đại
học Đà Nẵng đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong
quá trình nghiên cứu.
Cuối cùng, tơi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người
thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên tơi hồn thành khóa
luận này.
Đà Nẵng, ngày tháng 05 năm 2013
Người thực hiện

Lê Thị Thanh Thủy


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ......................................................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5
4. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................6
5. Cấu trúc của khóa luận ............................................................................................6
Chương Một: CÁCH THỨC TỔ CHỨC KHÔNG – THỜI GIAN NGHỆ THUẬT ..7
1.1. Những bối cảnh không gian ..............................................................................7
1.1.1. Không gian chiến trường ngột ngạt, bi thương .................................................7

1.1.2. Không gian bệnh viện chật chội, tù túng ........................................................10
1.1.3. Khơng gian gia đình - tổ ấm bình n, dung dị thời khói lửa .........................13
1.1.4. Khơng gian tâm lý - khung nền của những suy tư ..........................................16
1.2. Đặc điểm của thời gian nghệ thuật .................................................................21
1.2.1. Thời gian sự kiện - khoảng thời gian bao quát ...............................................21
1.2.2. Dòng đời nhân vật - thời gian tuyến tính ........................................................23
1.2.3. Thời gian trong mỗi cuộc hành trình - thời gian trải nghiệm..........................26
Chương Hai: NHỮNG SÁNG TẠO TRONG NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU ...31
2.1. Ngôn ngữ ...........................................................................................................31
2.1.1. Ngôn ngữ miêu tả thiên nhiên với nhiều liên tưởng độc đáo ..........................31
2.1.2. Ngôn ngữ độc thoại giàu sức gợi ....................................................................35
2.2. Giọng điệu .........................................................................................................38
2.2.1. Giọng trữ tình đượm chất thơ ..........................................................................39
2.2.2. Giọng triết lý chiêm nghiệm ...........................................................................44
2.2.3. Giọng đời thường giản dị ................................................................................49


Chương Ba. NHỮNG ĐẶC SẮC TRONG KẾT CẤU ........................................54
3.1. Sự góp mặt của những bức thư, dịng nhật ký và các giấc mơ ....................54
3.1.1. Những bức thư tạo sự sinh động cho kết cấu ..................................................54
3.1.2. Những dịng nhật kí - điểm nhấn tạo ấn tượng cho kết cấu ............................58
3.1.3. Những giấc mơ dự cảm về tương lai ...............................................................60
3.2. Chương cuối của thiên tiểu thuyết - tập Thơ của Zhivago đầy dư vị ..........63
3.2.1. Bức tranh thiên nhiên bốn mùa .......................................................................64
3.2.2. Tình yêu với nhiều cung bậc cảm xúc ............................................................66
3.2.3. Những suy tư về tôn giáo và sự vĩnh hằng ......................................................69
KẾT LUẬN ..............................................................................................................73
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC



1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Như con ong hút ngàn nhụy hoa mới tạo thành giọt mật, con trai chịu bao
đau đớn, xót lịng vì “hạt bụi bặm biển khơi” để tạo thành viên ngọc lấp lánh sáng
ngời; sáng tạo nghệ thuật của một nghệ sĩ là một công việc đòi hỏi nhiều tâm huyết,
tài năng, kinh ngiệm và phải trải qua vơ vàn những khó khăn, thử thách để tạo ra
một hay nhiều kiệt tác để đời. Song nghệ nhân điêu khắc khơng thể cứ mãi nhìn
ngun mẫu rồi mơ phỏng, thể hiện lại trên vật liệu mình đã chọn; người họa sĩ nếu
chỉ tô đi tô lại những màu thơng thường cho bức tranh mà khơng có lấy một màu lạ,
liệu rằng những tác phẩm như vậy có thể tồn tại đến mai sau, được người đời mãi
nhắc đến chăng? Vâng, nghệ thuật không thể như thế và văn chương lại càng tối kị
điều đó? Văn chương ln địi hỏi những khám phá mới, đơi khi vẫn là cái đã có
nhưng người ta vẫn hứng thú, vẫn say mê và ngợi ca vì trong đó họ tìm thấy được
những nét riêng, sự sáng tạo thật sự của bản thân người cầm bút.
Tiếp nối nền văn học hiện thực Nga thế kỉ XIX với nhiều thành tựu rực rỡ,
sang thế kỷ XX, nhiều tên tuổi như M. Gorki, X. Êxênhin, M. Sơlơkhơp, B.
Pasternak,… đã có những đóng góp đáng kể phát triển văn học giai đoạn này – Văn
học Xơ Viết. Trong đó, Boris Pasternak là một trong những đại diện xuất sắc, đem
lại vinh dự cho nước Nga khi ông là người Nga thứ hai nhận giải Nobel Văn học.
Nhiều người biết đến B. Pasternak trước hết là một nhà thơ. Và tên tuổi của
ông càng được khẳng định khi bộ tiểu thuyết duy nhất Bác sĩ Zhivago được xuất
bản. Tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, khi mới ra đời đã chịu khơng ít dư luận cả trong và
ngồi nước, tác phẩm khơng được phép xuất bản ở Nga. Qua thử thách của thời
gian, tác phẩm dần vượt qua dư luận và khẳng định được giá trị đích thực, tìm lại
đúng vị trí xứng đáng của nó trong nền văn học Xơ Viết nói riêng và nền văn học
Nga nói chung.
Tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago ln nằm trong tốp những tên sách kinh điển của

thế giới; cuốn tiểu thuyết thuyết phục độc giả yêu văn học không chỉ bởi những


2

chuyện tình lãng mạn, những triết lý sâu sắc, những cảnh sắc thiên nhiên đặc trưng
của Nga; bởi những con người đầy tài năng với trái tim giàu cảm xúc mà còn bởi
một nghệ thuật viết tiểu thuyết đặc sắc, có nhiều nét riêng biệt độc đáo mang đậm
phong cách của B. Pasternak.
Với việc nghiên cứu đề tài Đặc sắc nghệ thuật tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của
Boris Pasternak, chúng tơi mong muốn góp phần cụ thể hóa những đặc sắc nghệ
thuật của tác phẩm, giúp cho người đọc có cái nhìn đầy đủ hơn về phương diện
nghệ thuật vốn được xem là một trong những phương diện quan trọng làm nên sức
sống trường tồn của thiên tiểu thuyết này; một lần nữa khẳng định vị trí xứng đáng
của Pasternak khi được trao giải Nobel Văn học năm 1958. Xuất phát từ những lý
do trên chúng tôi đã chọn đề tài này để nghiên cứu.
2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Nhà thơ, nhà văn Boris Pasternak khơng cịn q xa lạ với độc giả Việt Nam
cũng như độc giả nhiều nước khác trên thế giới, chính vì vậy đã có rất nhiều nhà
nghiên cứu, phê bình trong và ngồi nước tìm hiểu về cuộc đời cũng như các sáng
tác của Pasternak trên nhiều phương diện, dưới đây là một số cơng trình nghiên cứu
về tác giả Boris Pasternak và tác phẩm Bác sĩ Zhivago của ông.
Trong tuyển tập Tinh hoa văn học Nga, do Ngọc Kiên tuyển chọn, ngoài
những tác giả khá quen thuộc với độc giả như: A. Puskin, Dostoyevsky, L. Tolstoy,
Gogol thì cái tên Boris Pasternak cũng được nhắc đến với khơng ít những lời ngợi
ca: “Pasternak được biết đến trước hết là một nhà thơ Xô Viết hàng đầu [22, tr.318]
và “cuốn tiểu thuyết quan trọng nhất của cuộc đời ông là Bác sĩ Zhivago, tác phẩm
tiếp nối truyền thống của nền tiểu thuyết sử thi Nga vĩ đại” [22, tr.319]. Ở tuyển tập
này, tác giả chú trọng đi vào giới thiệu Pasternak ở phương diện thi ca, những
nghiên cứu về văn xi nói riêng và tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago chưa thật sự được

chú trọng.
Thời gian gần đây, tác giả Đỗ Hải Phong trong cuốn Giáo trình văn học Nga
do nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam ấn hành năm 2011, đã bổ sung cái tên
Pasternak vào danh sách những nhà thơ, nhà văn Xô Viết nổi tiếng. Trong các giáo


3

trình văn học Nga trước đây, cái tên Boris Pasternak chưa được nhắc đến thì ở cơng
trình này trong phần “Văn học giai đoạn sau 1917” B. Pasternak - “nhà thơ đồng
thời là một cây bút văn xuôi xuất sắc” [28, tr.19], là một trong những tên tuổi sáng
giá. Người biên soạn đã tóm tắt nội dung của Bác sĩ Zhivago giúp người đọc nắm
bắt tác phẩm một cách dễ dàng. Ở khía cạnh nghệ thuật của cuốn tiểu thuyết, tác giả
cũng nhấn mạnh: “Bác sĩ Zhivago thấm đượm chất trữ tình, suy tưởng” [28, tr.21.
Cơng trình mang tính khái quát về Pasternak phải kể đến Boris Pasternak,
con người và tác phẩm do nhà xuất bản Hồ Chí Minh ấn hành năm 1988. Cuốn sách
gồm sáu phần, trong đó ngồi phần giới thiệu các tác phẩm nổi bật của Boris
Pasternak, một phần riêng được dùng để giới thiệu về Boris Pasternak, quá trình
sáng tác tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, các sự kiện chính trị liên quan đến tác phẩm.
Cuốn sách này là một định hướng quan trọng giúp chúng tôi có cơ sở để đi vào
nghiên cứu những đặc sắc nghệ thuật trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago.
Các cơng trình, bài viết khác về sự nghiệp sáng tác của Pasternak cũng chỉ
mới dừng lại ở tính chất giới thiệu, định hình, phê bình. Trong cuốn, 103 nhà văn
đoạt giải Nobel (1901 – 2006) do Đoàn Tử Huyến chủ biên và Nguyễn Viết Thắng
biên soạn do nhà xuất bản Lao động ấn hành năm 2007, các nhà biên soạn khẳng
định rằng Pasternak vinh dự là người Nga thứ hai được trao giải Nobel Văn học vì
“những thành tựu lớn lao ơng đã đạt được trong nền thi ca trữ tình hiện đại, cũng
như vì cơng lao tiếp nối các truyền thống của nền tiểu thuyết sử thi Nga vĩ đại, mà
nổi bật nhất là Bác sĩ Zhivago – một trong những cuốn tiểu thuyết Nga hiện đại
được đọc nhiều nhất ở nước ngồi” [20, tr.111]. Có thể nói bài viết về B. Pasternak

chỉ mới bước đầu đề cập đến giá trị của tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, chưa đi vào khai
thác khía cạnh cụ thể nào của tác phẩm.
Trong cuốn Tác gia tác phẩm văn học nước ngoài trong nhà trường do Lưu
Đức Trung chủ biên, nhà xuất bản Giáo dục ấn hành năm 2003, Phạm Gia Lâm đã
nhấn mạnh rằng: Bác sĩ Zhivago là tiểu thuyết duy nhất nhưng có giá trị to lớn,
khẳng định Pasternak là “một tài năng lớn, một nhân cách lớn ngay cả trong hoàn
cảnh bi đát” [38, tr.364]. Cũng trong cuốn sách này, Hà Thị Hòa với bài viết “Bác sĩ


4

Zivagô” đã giới thiệu nội dung cơ bản của tiểu thuyết, bên cạnh đó cịn khẳng định
những đóng góp quan trọng của Pasternak vào kho tàng văn học Nga nói riêng và
văn học thế giới nói chung: “Thơng qua số phận tình u của Zivagơ và Lara, B.
Paxtecnăc đã tái hiện nước Nga bốn mươi năm đồng thời bộc lộ thành thực những
quan điểm cá nhân của ông về nhiều vấn đề lớn lao của nhân loại: Phúc âm, nghệ
thuật, số phận con người” [38, tr.40]. Hà Thị Hòa cũng nhấn mạnh tiểu thuyết Bác
sĩ Zhivago có nhiều đặc điểm nghệ thuật sinh động làm nên giá trị cho nền văn học
Nga thế kỷ XX.
Trong cuốn Tự sự học – Một số vấn đề Lý luận và lịch sử do Trần Đình Sử
chủ biên, nhà xuất bản Đại học Sư phạm ấn hành năm 2004, với bài viết Những so
sánh trong nghệ thuật tự sự của B. Paxternak qua tiểu thuyết “Bác sĩ Jvagơ” Hà
Thị Hịa đã khẳng định tài năng của Pasternak, thành công của cuốn tiểu thuyết trên
nhiều phương diện: “Sự độc đáo trong bác sĩ jvagô, cuốn tiểu thuyết từng đem đến
cả vinh quang và bất hạnh cho thiên tài thi ca Nga thế kỷ XX – Pasternak thể hiện
không phải chỉ ở những quan điểm tư tưởng cá nhân, ở cấu trúc đặc biệt của hình
tượng nhân vật trung tâm, ở sự tổ chức kết cấu tác phẩm mà cịn ở giọng văn kì lạ
của nó” [31, tr.446].
Đặc biệt ở cơng trình Văn học thế giới hiện đại, trong tiểu phần “Thời kết
hoa” của phần “Văn học Liên Sô” do An Tiêm tổng hợp đã nhấn mạnh: “những

năm gần đây đã mục kích nhiều tác phẩm xuất hiện, trong Bác sĩ Zhivago (1958)
của B. Pasternak ta tìm thấy bên cạnh những trang thi vị đẹp đẽ một kĩ thuật khá cổ
điển nhưng lại tạo cho tác giả một địa vị riêng biệt trong văn học Sô Viết” [33,
tr.328]. Tác giả bài viết cũng có sự so sánh ngôn ngữ thơ trong Bác sĩ Zhivago với
các tác phẩm thơ trước đó: “trong phần cuối tiểu thuyết lại có thêm những câu thơ,
bài thơ (…) đã giữ được cái vẻ đẹp đầy cám dỗ của những tác phẩm trước” [33,
tr.329]. Như vậy, Pasternak biết cách tận dụng thế mạnh của mình – tài năng thơ ca
phong phú, vận dụng vào trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, chính điều này đã góp
phần khơng nhỏ mang lại thành cơng về mặt nghệ thuật cho cuốn tiểu thuyết của
ông.


5

Tiếp nối các cơng trình nghiên cứu đã có để làm nền tảng, chúng tôi không
thể không đề cập đến các cơng trình nghiên cứu là các luận văn. Trong luận văn tiến
sĩ nghiên cứu về Cái ngẫu nhiên trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của Boris Pasternak
Hà Thị Hòa đã nhấn mạnh yếu tố ngẫu nhiên là một trong những phương thức làm nên
thành công cho tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago.
Trong luận văn thạc sĩ Thế giới nhân vật trong Bác sĩ Zhivago của B.
Pasternak của Chu Khánh Ly, người viết đã hệ thống rất chi tiết về các kiểu loại
nhân vật, làm nổi lên hình tượng của các nhân vật chính vốn là những tri thức trong
xã hội Nga lúc bấy giờ; mỗi nhân vật mang những nét tính cách riêng với vẻ đẹp
tâm hồn riêng, qua đó khẳng định tài năng xây dựng nhân vật của Pasternak. Chi
tiết hơn đề tài của Chu Khánh Ly, khóa luận tốt nghiệp với đề tài Hình tượng người
tri thức Nga qua tác phẩm Bác sĩ Zhivago của Boris Baternak, tác giả Nguyễn Thị
Phương Thảo, sinh viên trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng, đã tập trung
đi sâu vào nghiên cứu về hình tượng những tri thức Nga, đây đồng thời là những
nhân vật trung tâm của cuốn tiểu thuyết này, người viết cũng cho rằng các biện
pháp nghệ thuật khác nhau đã làm nên thành công cho nghệ thuật xây dựng nhân

vật nói riêng và nghệ thuật của toàn bộ tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago.
Như vậy, việc nghiên cứu về Pasternak ngày càng trở nên sâu sắc, có những
phát hiện khá bất ngờ và chính xác. Tuy nhiên nếu nhìn một cách khái quát, các nhà
nghiên cứu vẫn chưa đi sâu vào phân tích làm sáng rõ những đặc sắc nghệ thuật
trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago. Do đó, chúng tơi rất mong có thể đi tiếp con
đường của các nhà nghiên cứu để làm rõ vấn đề: Đặc sắc nghệ thuật trong tiểu
thuyết Bác sĩ Zhivago của Boris Pasternak.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
* Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của chúng tôi trong khóa luận này là: Đặc sắc nghệ
thuật tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của Boris Pasternak.


6

* Phạm vi nghiên cứu
Với khóa luận này, phạm vi nghiên cứu của chúng tôi là cuốn tiểu thuyết Bác
sĩ Zhivago bản dịch của Lê Khánh Trường do nhà xuất bản Phụ nữ ấn hành năm
2004.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong q trình thực hiện đề tài, chúng tơi sử dụng phối hợp một số phương
pháp nghiên cứu:
- Phương pháp nêu vấn đề
- Phương pháp phân tích - tổng hợp
- Phương pháp so sánh
5. Cấu trúc của khóa luận
Ngồi phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phần nội dung gồm có ba
chương:
Chương Một: Cách thức tổ chức khơng – thời gian nghệ thuật
Chương Hai: Những sáng tạo trong ngôn ngữ và giọng điệu

Chương Ba: Những đặc sắc trong kết cấu
Ngồi ra khóa luận cịn có phần phụ lục.


7

Chương Một
CÁCH THỨC TỔ CHỨC KHÔNG – THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
Bakhtin - nhà khoa học nhân văn lỗi lạc người Nga trong cơng trình nghiên
cứu nổi tiếng Tiểu thuyết như một thể loại văn học đã nhận định: “Tiểu thuyết là thể
loại văn chương duy nhất đang biến chuyển và chưa định hình (…) Nịng cốt thể
loại của tiểu thuyết chưa hề rắn lại và chúng ta chưa thể dự đốn được hết những
khả năng uyển chuyển của nó” [3, tr.25].
Luận giải cho điều này, Bakhtin viết: “Đó là thể loại duy nhất nảy sinh và
được nuôi dưỡng bởi thời đại mới của lịch sử thế giới và vì thế mà thân thuộc sâu
sắc với thời đại ấy, trong khi đó thì các thể loại lớn khác chỉ được thời đại mới kế
thừa ở dạng đã hoàn tất (…) do đó nó phản ánh sâu sắc hơn, cơ bản hơn, nhạy bén
hơn bản thân hiện thực” [3, tr.25]. Từ những điều trên chúng ta nhận thấy, mỗi tiểu
thuyết là một thế giới nghệ thuật. Vì vậy, khi thế giới ấy ln trong trạng thái biến
đổi, thì từng thành tố trong nó cũng ln tiềm tàng khả năng cách tân. Và thành tố
“không – thời gian” không ngoại lệ. Ở tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, nhà văn Boris
Pasternak đã có nhiều cố gắng để xây dựng một không – thời gian nghệ thuật đặc
sắc làm nền thể hiện chủ đề tư tng cho tỏc phm ca mỡnh.
Trong tác phẩm văn học, không gian và thời gian ngh
thut là những đại l-ợng khụng tồn tại độc lập, riêng l,
gia chỳng luụn cú mối quan hệ tương quan, thống nhất với nhau. Để thuận tiện
cho việc phân tích, chúng tơi tạm thời chia không – thời gian nghệ thuật thành hai
thành tố riêng, mong có thể khám phá chúng một cách tồn diện và sâu sắc.
1.1. Những bối cảnh không gian
1.1.1. Không gian chiến trường ngột ngạt, bi thương

Trong nhiều tác phẩm văn học, nhắc đến không gian chiến trường người ta
thường nghĩ ngay đến sự hỗn loạn, hoang tàn, người chết đầy rẫy, cảnh bi thương
tang tóc bao trùm, tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của Pasternak cũng không ngoại lệ,
tuy nhiên người đọc lại tìm thấy trong tác phẩm này nhiều nét riêng trong cách nhà


8

văn xây dựng không gian chiến trường. Cụ thể, tác giả không chú trọng xây dựng
không gian chiến trường nơi diễn ra các trận đánh giữa quân Nga và kẻ thù mà ông
chú trọng vào việc miêu tả không gian bên lề cuộc chiến. Đó là những nơi cách xa
chiến trường gần trăm dặm: “cái làng nọ ở gần nơi đây, chỉ cách độ hai mươi hai
mươi lăm dặm gì đó. Thực ra phải lặn lội hơn tám chục dặm mới đến được” [27,
tr.178]. Do đó, dẫu chưa đi sâu vào trung tâm vùng chiến giữa quân Áo và quân
Nga, nơi bác sĩ Zhivago đang phục vụ song người đọc vẫn cảm nhận được sự ác liệt
của cuộc chiến: “phía bên trái chân trời dội lên những tiếng nổ ầm ầm, vang rền,
ghê sợ” [27, tr. 178]. Đây là dấu hiệu cho thấy cuộc chiến đang trong thời kì căng
thẳng, diễn biến phức tạp. Hậu quả là những nơi cuộc chiến đi qua khơng thốt khỏi
cảnh đổ nát, trống trải. Có lẽ vì thế mà dù là ở rừng núi, làng quê hay thành phố,
những không gian này đều phải chịu cảnh tàn phá của chiến tranh và con người phải
sống trong cảnh ngột ngạt, nơm nớp lo sợ phải bỏ nơi chơn nhau cắt rốn tìm đến
những nơi khơng có sự tác động của chiến tranh: “một số làng, dân chúng đã bỏ đi
hết, ở một số làng khác, người ta ẩn trong những cái hầm đào sâu xuống đất. Làng
xóm hóa thành những đống rác và gạch vụn xếp thành dãy dài thay thế những ngôi
nhà thuở nào. Có thể đưa mắt nhìn khắp làng, từ đầu này đến đầu kia, từ xóm này
đến xóm kia như nhìn một hoang mạc khơng một bóng cây” [27, tr.178]. Chiến
tranh chưa dừng lại, nó vẫn tiếp tục và hằng ngày vẫn gieo tai họa xuống cuộc sống
của tất cả người dân Nga vô tội. Ở những nơi vừa trải qua cuộc chiến, mùi hôi thối
bao trùm trên diện rộng, không ai có thể chịu đựng được: “mùi lờ lợ, nhạt và lợm
như mùi chuột” [27, tr.185]. Zhivago đã giải thích cho Misa, người bạn thân đến

thăm anh hiểu đó là mùi của một loại cây trong rừng: “Đó là mùi cây gai. Ở đây
nhiều ruộng gai lắm. Bản thân cây gai cũng đã có mùi xác chết, dai dẳng khó chịu”
[27, tr. 185]. Nếu chỉ đơn thuần là vậy thì nó đã khơng làm Misa cảm thấy ghê sợ
bởi đó còn là mùi xác chết của binh sĩ: “Hơn nữa trong khu vực chiến sự, có những
người lính bị chết nằm giữa đám cây gai, lúc xác bị rữa mới phát hiện ra. Ở đây chỗ
nào cũng có mùi xác chết, đó là điều dĩ nhiên thơi” [27, tr.185]. Đây là hiện thực
của cuộc chiến, Pasternak đã không né tránh khi đề cập về nó. Vốn dĩ nói đến chiến


9

tranh là nói đến sự tàn sát với bao nỗi mất mát, đau thương, rất nhiều chiến sĩ bị
thương chưa được chữa trị: “Cạnh đường có mấy binh sĩ trẻ tuổi, vẻ mệt mỏi, người
đầy bụi cát, áo ướt đẫm mồ hơi dính vào vai và ngực, nằm sấp hoặc nằm ngửa trên
mặt đất…” [27, tr.186]. Chiến trường, nơi cái chết ln thường trực, nó là mối đe
dọa của tất cả mọi người, cả những chiến sĩ đang chiến đấu trên mặt trận và ngay cả
những người dân bình thường sống trong vùng chiến. Không gian chiến trường ở
đây bị thu hẹp lại, chúng ta nhìn thấy sự ảm đạm, xơ xác ở mọi nơi, chiến tranh
cướp đi sự bình yên trước đó, nhiều nơi sự sống đã bị hủy diệt.
Trong Bác sĩ Zhivago ngồi khơng gian bên lề cuộc chiến, Pasternak cịn tập
trung thể hiện rõ khơng gian chiến trường khi cuộc chiến đã qua đi. Như vậy, chỉ
vài nét phác họa Pasternak đã mở ra trước mắt chúng ta cảnh tan hoang đến trơ trụi
của một vùng vừa trải qua những trận đánh ác liệt: “Ngày hôm sau, tàu chạy chậm
như sên; sợ trật bánh vì đường ray bị tuyết phủ, chưa được dọn sạch. Nó đỗ lại ở
một khu vực hoang vắng, từng là nơi có người sinh sống, bây giờ phải một lúc lâu
người ta mới nhận ra vết tích của một nhà ga bị thiêu huỷ” [27, tr.354] chẳng cịn gì
sót lại, cái cịn lại là sự xơ xác của cảnh vật, sự vắng bóng con người.
Hay như khi Zhivago từ trại Varưkinô trở về Matxcơva, cuộc chiến đã kết
thúc, đây là thời kì chính sách kinh tế mới, chặng đường cuối gần tới Matxcơva
không gian một thời là chiến trường cũng khơng có sự thay đổi khả quan hơn:

“Cảnh tượng các làng mạc chàng đi bộ qua cũng khơng khá hơn những gì chàng
thấy ở Sibia và vùng Ural trong cuộc chạy trốn khỏi khu du kích…Một nửa số làng
xóm chàng đi qua hoang vắng như vừa trải qua trận càn quét của quân địch, ruộng
đồng bị bỏ hoang hoặc không ai thu hoạch mùa màng” [27, tr.727]. Mặt khác, sự so
sánh không gian làng mạc trước và sau khi trải qua cuộc chiến càng làm nổi bật
mức độ tàn phá nghiêm trọng mà cuộc chiến tranh gây ra: “Trước khi bị cháy, nhà
cửa chỉ được dựng thành một dãy, nhìn qua đường, ra phía sơng. Chỉ cịn lại một vài
nhà, song cũng bị cháy sém bên ngồi. Và cũng chẳng có ai ở. Những ngơi nhà khác
chỉ cịn là những đống than với bộ khung lò sưởi đen thui chĩa lên trời” [27, tr.729].
Cảnh tượng ở các nơi là như nhau, chiến tranh qua đi, sự sống cũng không thể bắt


10

đầu lại ngay tức khắc, những nơi trước kia là chiến trường giờ đây lại yên ắng đến
ghê sợ chính vì thế mà Zhivago cảm thấy: “ruộng đồng cơi cút vì vắng bóng người,
như bị phó mặc cho quỷ dữ” [27, tr.729] và chàng cảm tưởng rằng “ruộng đang lâm
bệnh nặng, trong cơn sốt mê man” [27, tr.729]. Với tất cả những gì mà Pasternak
xây dựng về khơng gian chiến trường, người đọc phần nào có thể hình dung và có
cái nhìn đúng đắn về chiến tranh từ đó lên tiếng bảo vệ hịa bình, đem lại cuộc sống
bình n, tốt đẹp cho con người.
Như vậy, Pasternak không chú trọng xây dựng không gian chiến trường nơi
cuộc chiến mặt đối mặt giữa kẻ thù và quân Nga đang diễn ra, thay vào đó tác giả
lại chú trọng xây dựng khơng gian bên lề cuộc chiến cũng như xây dựng không gian
chiến trường khi cuộc chiến đã kết thúc. Điều này không làm thuyên giảm hiệu quả
biểu đạt mà nhà văn muốn thể hiện, ngược lại nó vẫn làm người đọc cảm nhận được
sự khốc liệt về những cuộc chiến tranh đang diễn ra trên đất Nga. Đây là nét độc
đáo trong cách xây dựng không gian chiến trường ở tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của
Boris Pasternak.
1.1.2. Không gian bệnh viện chật chội, tù túng

Ở tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của B. Pasternak, chúng ta bắt gặp ở đó mn
mặt cuộc sống thường nhật, nó hiện lên gần gũi với nhiều dáng vẻ khác nhau. Điều
đặc biệt, nhà văn đã chuyển tải được tư tưởng, quan điểm nghệ thuật của mình khi
tập trung xây dựng không gian bệnh viện. Với cách thể hiện không gian này,
Pasternak đã kéo gần khoảng cách giữa văn học với cuộc sống, kéo con người lại
gần nhau hơn.
Không gian bệnh viện chúng ta bắt gặp trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago đó là
những khơng gian nhỏ bé, chật hẹp, tù túng và không kém phần ngột ngạt. Khơng
gian đó nay càng chật hẹp hơn bởi số lượng thương binh tăng lên sau mỗi trận
chiến: “Các bệnh viện ở đây đều chật ních, nhất là sau chiến dịch Lutski. Hiện nay
người ta phải đặt thương binh nằm cả ở các sàn cầu thang và ngoài hành hành lang.
Tình trạng chen chúc ở các bệnh viện thành phố cũng bắt đầu lan tới cả các bệnh
viện phụ sản” [27, tr.165]. Chỉ vài nét phác họa, Pasternak đã giúp người đọc có cái


11

nhìn khái quát về cuộc chiến tranh đang diễn ra, đây là thời điểm quân cách mạng
phải chiến đấu quyết liệt với kẻ thù. Đối với mỗi chiến sĩ cái chết như ngọn đèn
trước gió, họ khơng thể đốn trước được điều gì; sự sống vốn mỏng manh, đối diện
với những thương tật vĩnh viễn không làm họ ngạc nhiên nữa, những con người ấy
khơng cịn cách nào khác phải tham gia vào cuộc chiến và chiến đấu cho đến sức
lực cuối cùng. Những thương binh đang điều trị tại các bệnh viện, ai trong số họ sẽ
may mắn thoát khỏi nanh vuốt của tử thần, níu giữ được sự sống? Thật khó để trả
lời. Bệnh viện đã làm tất cả những gì có thể để chữa trị cho các chiến sĩ bị thương,
thế nhưng hiện tại các bệnh biện đã ở trong tình trạng “q tải”, ở đó khơng cịn đủ
chỗ để chăm sóc và cứu chữa những chiến sĩ nữa.
Không gian bệnh viện được Pasternak miêu tả cận cảnh với bao sự ngột ngạt,
bẩn thỉu, ruồi bay từng đàn bao trùm cả khơng gian đó: “Đơn vị qn y gồm bệnh
viện và các bộ phận phụ thuộc, nằm rải rác trong một cái làng may mắn còn được

an tồn. Những ngơi nhà làm theo kiểu miền Tây, có những cửa sổ hẹp, nhiều cánh
chạy dài suốt dọc tường, vẫn còn nguyên vẹn cả. Lúc ấy, đang là những ngày đầu
thu nắng vàng oi bức. Ban ngày các bác sĩ và sĩ quan mở toang các cửa sổ là ln
tay giết ruồi. Ruồi bay từng đàn đen đen, bị trên bậu cửa sổ và trên trần nhà thấp
quét vôi trắng” [27, tr.184]. Thể hiện điều này Pasternak muốn nhấn mạnh đến sự
bẩn thỉu, ngột ngạt ở những bệnh viện, nó hồn tồn khơng phù hợp làm nơi điều trị
cho các thương binh nhưng đây lại là thực tế phổ biến trong hầu hết những bệnh
viện trong chiến tranh, những chiến sĩ bị thương phải tìm cách thích nghi thay vì
khó chịu và bực tức.
Ngồi ra, Pasternak khơng ấn định không gian bệnh viện tại một địa điểm cụ
thể. Xây dựng khơng gian bệnh viện, nhà văn đã xốy sâu vào tính chân thực vốn có
của nó tại nhiều địa điểm khác nhau. Đó là khơng gian với những cảnh tượng bề
bộn: “Chàng đến phòng bác sĩ điều trị, một gian phòng bị gọi là tửu quán và hố rác,
bởi lẽ từ khi bệnh viện phải nhận quá nhiều bệnh nhân, khơng cịn chỗ nào nữa, mọi
người cứ tới đây mà cởi áo khoác, trút giầy guốc, bỏ quên đủ thứ mang từ chỗ khác
tới, vứt các mẩu thuốc lá và giấy vụn” [27, tr.168]. Chính ý thức của con người đã


12

làm cho không gian bệnh viện trở nên tệ hại hơn. Nhìn nhận vào sự thật, viết những
điều mình nhìn thấy, đó là điều làm nên giá trị vĩnh hằng cho cuốn tiểu thuyết Bác
sĩ Zhivago.
Bệnh viện xuất hiện ngày càng nhiều, ở những nơi có thương binh, nơi có
người bị thương, nơi cuộc chiến đang diễn ra. Thiết nghĩ, đây là sự bắt buộc của
thời đại, bệnh viện được xây dựng đâu phải chỉ để chữa trị bệnh tật khơng thơi; sự
gia tăng số lượng bệnh viện nó làm thành nỗi đau xót trong lịng người đọc. Chiến
tranh cướp đi sự ngun vẹn hình hài mà tạo hóa đã ban tặng cho con người, cướp
đi sự sống vốn đã rất mỏng manh của mỗi người, chúng ta mong muốn điều gì ở
mỗi cuộc chiến như vậy? Con người sinh ra đâu phải để tiêu diệt lẫn nhau để rồi

phải chen chúc trong những bệnh viện chật hẹp, thiếu thốn tranh lấy từng cơ hội
một để có được sự sống?
Khơng gian bệnh viện vốn tù túng là vậy nhưng trong những khơng gian đó
những bác sĩ vẫn mong muốn nghiên cứu để tìm ra những giải pháp, phương thức
điều trị tốt nhất để cứu chữa cho con người. Chính vì thế mà sau khi trở về với gia
đình, về với mẹ con Tônia ở Matxcơva, Zhivago làm việc trở lại tại bệnh viện cũ:
“Chàng đã trở lại làm việc ở bệnh viện cũ của mình. Với nơi làm việc quen thuộc
này, mọi thứ vẫn không mấy thay đổi và để làm việc Zhivago phải bắt tay vào dọn
dẹp một vài thứ để có thể có một khơng gian làm việt tốt hơn: “Chàng dọn dẹp được
một chỗ ngồi giữa những chồng giấy in sẵn đủ cỡ đủ kiểu, cao sừng sững trước mặt
và hai bên” và tại đây, Zhivago tiếp tục nghiên cứu: “anh ghi chép định kỳ dành cho
các cơng trình nghiên cứu y học của mình” [27, tr.290]. Người đọc cảm nhận được
tài năng, lương tâm và trách nhiệm nghề nghiệp của bác sĩ Zhivago, chàng đã không
ngừng nghiên cứu mong tìm ra những phương thức chữa trị hiệu quả. Với Zhivago
cịn gì may mắn và hạnh phúc hơn khi có những giây phút bình n bên gia đình và
được làm cơng việc mình thích: “Cái gì có thể cao đẹp hơn sự bình yên trong gia
đình và cơng việc? Những thứ cịn lại khơng thuộc quyền lực của chúng ta” [27,
tr.266]. Cuộc chiến đến, không mang đến gì ngồi đau thương, chia ly và bất hạnh;
mỗi người có cách đối diện khác nhau: “Một số vị tưởng có thể đi lánh nạn ở miền


13

Nam, ở Kavkaz, họ cịn tìm cách lánh đi xa hơn nữa” [27, tr.266]. Zhivago đã
không bỏ chạy, anh đã thích ứng với nó, anh ra trường và làm một bác sĩ như mong
muốn trước đây của mình: “Đó khơng phải là lối ứng xử của anh. Một người đàn
ông đã trưởng thành phải cắn răn chia sẻ vận mệnh của Tổ quốc mình. Đối với anh,
điều đó rất hiển nhiên” [27, tr.266]. Chính vì vậy mà khơng ít những độc giả sau khi
đọc Bác sĩ Zhivago trở nên yêu mến và thần tượng nhân vật này, họ không ngừng
phấn đấu để theo đuổi con đường cứu người, giúp những người chưa yêu quý cuộc

sống biết trân trọng cuộc sống họ đang có, quý trọng từng giây phút được sống.
Nhà văn đã mở ra trước mắt chúng ta hiện thực về những bệnh viện trên toàn
đất nước Nga lúc bấy giờ, đó là những bệnh viện với khơng gian chật chội, lộn xộn
và tạm bợ. Pasternak đã thể hiện được dụng ý của mình khi thơng qua khơng gian
bệnh viện một lần nữa nhấn mạnh sự khốc liệt của chiến tranh; gián tiếp lên án cuộc
chiến tranh phi nghĩa, hủy hại sự sống của con người. Qua cách xây dựng không
gian bệnh viện của Pasternak trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago để thấy được tác giả
đã có phát hiện mới trong cách xây dựng khơng gian bệnh viện nói riêng và khơng
gian nghệ thuật nói chung.
1.1.3. Khơng gian gia đình - tổ ấm bình n, dung dị thời khói lửa
Phương Lựu đã từng nói: “Nghệ thuật là lĩnh vực của sự độc đáo, vì vậy nó
địi hỏi người sáng tác phải có phong cách nổi bật, tức là có nét gì đó rất riêng, mới
lạ thể hiện trong các sáng tác của mình” [25, tr.239]. Trong cách xây dựng khơng
gian gia đình, Pasternak đã biết cách tạo nên nét riêng và sự mới lạ để làm nên sự
đặc sắc cho cuốn tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago của mình, qua đó bật lên những giá trị
tư tưởng, gửi gắm, truyền tải đến độc giả những ý nghĩa nhân sinh lớn lao.
Trong hầu hết các tác phẩm viết về chiến tranh, khi xây dựng khơng gian gia
đình nhiều tác giả thường tập trung vào những mái ấm gia đình bị chiến tranh tàn
phá, những cảnh chia ly, tang tóc nhưng người đọc sẽ khó gặp một khơng gian
tương tự trong những trang văn miêu tả về khơng gian gia đình trong Bác sĩ
Zhivago. Nói cách khác, trong hồn cảnh chiến tranh bom đạn người đọc vẫn có thể
tìm thấy một khơng gian gia đình bình n với sự hiện diện của đơng đủ các thành


14

viên trong gia đình, họ qy quần có những giây phút ý nghĩa bên nhau. Chính điều
này đã tạo bất ngờ cho người đọc. Khơng gian gia đình đầm ấm, hạnh phúc, bình
n, hồn tồn trái ngược với cảnh chiến trường ngột ngạt, đau thương; không gian
bệnh viện chật chội, tù túng. Nhà văn thể hiện khơng gian gia đình một cách giản dị,

gắn nó với những sinh hoạt thường nhật của các thành viên trong gia đình bác sĩ
Zhivago nhưng sao cảm động và ý nghĩa đến vậy: “Các buổi chiều tối mùa đông,
chúng tôi được nghỉ ngơi. Nhờ Samđeviatốp cung cấp dầu hỏa, chúng tôi quây quần
bên ngọn đèn dầu. Phụ nữ thì đan lát hay khâu vá, tôi hoặc giáo sư Grômêcô đọc
sách cho cả nhà nghe. Lị sưởi đang cháy…” [27, tr.440]. Khơng gian gia đình càng
ý nghĩa hơn khi tác giả thể hiện nó vào mùa đông lạnh giá, khi cuộc chiến tranh
trong giai đoạn cao trào. Ta tự hỏi, trong gian phòng nhỏ này, ánh đèn dầu chiếu
sáng một vùng không gian mang lại khơng khí ấm áp cho căn phịng hay chính là
niềm vui và hạnh phúc khi đông đủ những người trong gia đình ngồi lại, cùng nhau
chuyện trị đã mang lại khơng khí ấm áp ấy? Ta nghi ngờ về sự bền vững của nó.
Liệu rằng nó kéo dài trong bao lâu? Đó là những khoảnh khắc hiếm hoi mà tất cả
những thành viên trong gia đình Zhivago đều trân trọng. Họ chậm rãi tận hưởng và
cảm nhận trọn vẹn để nó khơng trơi qua vơ nghĩa, họ làm tất cả những gì có thể để
duy trì hạnh phúc thực tại: “Chúng tơi cứ đọc đi đọc lại “Êpghênhi Ơnhêghin” và
các bản trường ca. Hôm qua Samđeviatốp tới, mang đến nhiều quà tặng. Chúng tôi
vừa ngồi uống trà, ăn bánh ngọt, vừa đàm đạo bất tận về nghệ thuật” [27, tr.442].
Những thành viên trong gia đình Zhivago hầu hết là những trí thức, sau những cơng
việc thường ngày, những lúc ở bên nhau, họ có dịp bàn luận về nghệ thuật, đời sống
tinh thần được nâng cao. Chúng ta phải thừa nhận đây là nét mới trong cách xây
dựng không gian gia đình mà Pasternak đã thể hiện được.
Ngồi ra, Zhivago cịn có những giây phút ý nghĩa, hạnh phúc khi sống cùng
hai mẹ con Lara. Pasternak đã tập trung thể hiện rõ khơng gian gia đình bình n
của họ thật cảm động. Nếu trước đây, khi Lara vẫn còn là một cô bé sống với mẹ và
em trai, ba người họ luôn bị ám ảnh bởi những ngày tháng chạy giặc, bởi những
ngày sống trong sợ hãi khi ngôi nhà của họ nằm “trong vòng nguy hiểm”, bị vây


15

chặt bởi quân thù, phải sống và sinh hoạt trong khách sạn. Sau đó, dù đã có sự thay

đổi, họ tìm được căn hộ nhưng đó lại là khu vực “gớm ghiếc nhất ở Matxcơva với
đám phu xe ngựa và các căn nhà lụp xụp, với những dãy phố đầy rẫy các ổ gái
điếm” [27, tr.40]. Hai chị em Lara khơng “lấy làm ngỡ ngàng phải sống trong
những gian phịng bẩn thỉu, đầy rận rệp, đồ đạt sơ sài” [27, tr.40]. Khi miêu tả
khơng gian gia đình, Pasternak biết cách khai thác nó để làm điểm tựa tinh thần cho
con người. Nhà văn đã tập trung vào không gian những bữa ăn gia đình bởi tác giả
biết đây chính là nơi các thành viên xum họp bên nhau, là nét điển hình của một gia
đình êm ấm và hạnh phúc: “Bữa ăn trưa, được nấu luôn cho ba ngày, bằng số thực
phẩm họ mang theo vừa bắt đầu dùng đến. Lara dọn ra những món chưa từng thấy,
súp khoai và thịt cừu chiên với khoai. Katenka ngon miệng và cứ ăn tì tì, vừa ăn vừa
cười đùa, sau đó no nê và mệt nhồi vì hơi ấm, nó trùm tấm khăn của mẹ mà ngủ
say sưa trên đi-văng” [27, tr.675]. Sự hồn nhiên vô tư của đứa trẻ, tiếng cười của trẻ
thơ, đứa bé được sống trong vòng tay yêu thương với sự chăm sóc chu đáo của
người mẹ, cịn gì hạnh phúc hơn lúc này, có lẽ chính tác giả cũng bất ngờ với những
gì mình thể hiện, ơng viết về nó với một sự trân trọng, ngưỡng mộ và khao khát.
Bên cạnh đó, khơng gian gia đình cịn được tô đậm bằng nhiều hoạt động
khác nhau: “Đến cuối ngày, cả nhà đã tắm rửa thoải mái bằng sô nước nóng thừa lại
sau khi giặt giũ. Lara tắm cho Katenka. Zhivago ngồi bên chiếc bàn kê cạnh cửa sổ
với cảm giác sạch sẽ, nhẹ nhõm, chàng quay lưng về phía căn phịng, nơi Lara đang
cho Katenka đi ngủ và xếp dọn giường nằm” [27, tr.679 – 680]. Cách mạng là hồn
cảnh, là tình huống, nó có một độ căng cần thiết để nhân vật bộc lộ và trải nghiệm.
Điểm căn bản của tác phẩm Bác sĩ Zhivago là không miêu tả các trận đánh mà chú
trọng đến tâm tư, ước vọng của con người trong chiến tranh. Từ đây, những cảm
xúc dồn nén hoặc vỡ òa được miêu tả trọn vẹn đã tạo được rung cảm từ phía người
đọc.
Gia đình bình yên là điều kiện để con người hướng đến những giá trị tinh
thần khác, cụ thể ở đây nó khơi gợi nhu cầu cầm bút ở Zhivago: “Vẻ lộng lẫy của
đêm đơng băng giá thật là khó tả. Tâm hồn Zhivago hết sức thanh thản. Chàng trở



16

lại phòng làm việc ấm áp, sáng ánh đèn và bắt đầu viết” [27, tr.680]. Như vậy,
khơng gian gia đình Pasternak hướng đến không phải là không gian rộng lớn với
đầy đủ những điều kiện sinh hoạt tốt nhất mà đó đơn giản chỉ là một mái ấm bình
n, giản dị, gắn với đời sống tinh thần của con người. Nó đâu phải là mong ước
của riêng một ai, đây là ước muốn của tất cả mọi người có mặt trên trái đất này. Một
mong ước chính đáng và thiết thực nhưng hiện tại sao nó lại xa vời đến vậy?
Søc hÊp dÉn cđa tiĨu thut Bác sĩ Zhivago là ở tình yêu
th-ơng con ng-ời, là thái độ nâng niu những giá trị ớch
thc ca cuc sng thc ti. Mt chút bình n là điều vơ cùng ý nghĩa
trong thời im ny, ng thi ú cng là thông điệp mà Pasternak
muốn nhắn gửi qua tác phẩm của mình - chúng ta phải biết trân trọng cuộc
sống thực tại, không gian ấm cúng ấy sẽ bị mất đi lúc nào không hay và khơng có lý
do gì để chúng ta sống hững hờ mà hơn hết phải tận hưởng và nâng niu, giữ gìn
từng khoảnh khắc đáng giá ấy. Con người cần cố gắng hiểu nhau hơn và nói khơng
với chiến tranh, chỉ như vậy hạnh phúc mới có thể đến với chúng ta, gia đình của
chúng ta.
Pasternak đã quan tâm và chú trọng đến những không gian hiện thực, ông đã
rất kì cơng để làm nên sự khác biệt ở khơng gian gia đình vốn đã rất quen thuộc,
xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn học. Tác giả cũng không q tơ vẽ và cách điệu
nó nhưng lại hé mở cho người đọc rất nhiều cảm nhận thú vị về không gian này. Rõ
ràng qua tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, tác giả đã đặt ra những vấn đề lớn lao, tác động
sâu sắc đến nhận thức của con người, buộc người đọc phải suy nghĩ về nó. Thay vì
chỉ ra nguyên nhân tác giả đã đặt ra mục tiêu để con người hướng đến và tất yếu họ
phải tự suy nghĩ để tìm ra đâu là biện pháp hữu hiệu để có thể có được những điều
tưởng chừng rất đơn giản đó.
1.1.4. Khơng gian tâm lý - khung nền của những suy tư
Không gian tâm lý xuất hiện bên trong nhân vật; đó có thể là những dịng hồi
ức triền miên phủ đầy tâm trạng buồn vui, những ước mơ xa xăm, vẩn vơ hay

những trạng thái ám ảnh, mơ hồ mà nhân vật khơng nói ra được. Trong Bác sĩ


17

Zhivago, không gian tâm lý là môi trường để nhân vật suy tư. Xây dựng không gian
tâm lý, Pasternak muốn cho nhân vật sống với chính mình, bộc lộ những suy nghĩ,
cảm xúc thực sự trước những vấn đề không thể thổ lộ với bất kì ai.
Nhà văn đã đi sâu khám phá không gian tâm lý của Lara qua đó có những
phát hiện sâu sắc về nội tâm của nhân vật này. Lara khi còn học trung học, nàng là
một nữ sinh xinh đẹp được nhiều người yêu mến. Bên ngồi Lara ln tỏ ta bình
tĩnh, mạnh mẽ nhưng ẩn chứa bên trong là một nội tâm phức tạp. Lúc bị
Cômarôpski cưỡng đoạt, nỗi sợ hãi xâm chiếm tâm hồn Lara, nàng không thể ngủ
được, đây là trạng thái thường thấy ở những người bị tổn thương tinh thần: “Mọi
người đã yên giấc. Nàng lại rơi vào trạng thái sững sờ, bối rối. Nàng gieo mình
xuống chiếc ghế dựa trước bàn trang điểm của mẹ…Nàng ngồi trước gương mà
chẳng nhìn thấy hình ảnh của mình trong gương. Sau đó, nàng gục đầu trên đôi tay
đặt khoanh trên bàn” [27, tr.76]. Trước hết nhà văn để Lara có những biểu hiện tâm
lý chung, thường thấy ở những cô gái tuổi mới lớn, ln thích sự nâng niu, chiều
chuộng nhưng nhà văn đã tạo được sự khác biệt khi để Lara nhận ra bản chất của
những quan tâm từ tên luật sư mưu mô, xảo huyệt Cômarôpski, để rồi nàng tự đấu
tranh với chính mình, rời xa tên luật sư xấu xa đó. Chính vì thế mà trong suy tư của
Lara lúc này, nàng nhận thấy “cái hăng hái tinh quái của một nữ sinh tan biến trong
chốc lát. Nỗi đau khổ nhức nhối và nỗi hoảng sợ trước chính bản thân mình thì
đọng lại ở nàng rất lâu” [27, tr.81]. Phải là người phụ nữ có một tâm hồn trong sáng
mới có cảm nhận về nỗi đau tinh thần lớn đến vậy. Tâm hồn Lara đã bị tổn thương,
vấy bẩn; sự dằn vặt ln hiện hữu trong tâm trí nàng. Hơn ai hết, Lara ý thức được
tất cả những điều đó và mạnh mẽ, quyết tâm để thốt ra: “Nàng nguyền rủa hắn,
nàng căm thù hắn. Ngày ngày nàng cứ điểm đi điểm lại trong óc các ý nghĩ ấy” [27,
tr.80]. Như vậy, nhà văn đã để cho nhân vật khoảng không gian riêng để bộc lộ các

mặt đời sống tinh thần, nhờ đó người đọc có thể hiểu, dễ dàng cảm thông và yêu
mến nhân vật này. Lara đã đi đến quyết định tránh xa tên luật sư Cômarôpski để có
được những giây phút bình n, thanh thản. Nàng đã tìm lại mình, gạt bỏ những
tháng ngày sai lầm sang một bên để bước tiếp và tìm cho mình một cuộc sống tự do,


18

thoải mái, không bị ràng buộc hay lệ thuộc vào bất cứ ai hay bất cứ điều gì. Chúng
ta nhận thấy sự tinh tế trong cách nhà văn xây dựng không gian tâm lý ở nhân vật
Lara.
Paternak cũng đã khá thành công khi miêu tả tâm lý của nhân vật Pasa,
chồng Lara. Sau khi Lara và Pasa ra trường, hai người kết hơn và có một cuộc sống
gia đình đúng nghĩa. Vợ chồng Pasa Antipop thu xếp cuộc sống ở Yuratin một cách
dễ dàng, vượt qua sự trông đợi. Nhưng sự êm ấm đó diễn ra chưa được bao lâu bởi
Lara luôn bị dằn vặt bởi cảm giác tội lỗi, mọi thứ nàng làm dường như chỉ để đền
bù cho Pasa. Nó có chút gì đó khơng tự nhiên, ngày qua ngày nó trở thành rào cản
ngăn cách tình cảm giữa đôi vợ chồng trẻ này. Pasa sớm nhận ra điều này, chàng trở
nên suy tư hơn, nhiều lúc không ngủ được, Pasa đối diện với những trăn trở trong
tâm hồn mình: “Pasa ngồi xuống chiếc thuyền úp ở sân, nhìn lên trời sao. Những ý
nghĩ chứa chất trong lịng mấy năm qua bây giờ trỗi dậy mãnh liệt đến mức đáng
ngại” [12, tr.73]. Bản thân chàng cũng cảm thấy có sự gượng gạo trong tình cảm vợ
chồng chàng, khơng hẳn là khơng u thương nhưng có cái gì đó vơ hình làm cho
tình cảm của họ khơng cịn mặn nồng, thắm thiết như xưa: “Chàng thấy sớm muộn
cũng phải nghĩ cho đến cùng, và tốt nhất là làm việc đó ngay hơm nay. Khơng thể
kéo dài tình trạng này được” [27, tr. 173]. Tác giả đã cho người đọc đọc thấy được
từng diễn biến một trong trong tâm trí của Pasa, trước hết đó là những cảm nhận của
chàng về cuộc sống hiện tại với khơng ít những hồi nghi: “Lẽ nào chàng không
hiểu rằng nàng yêu không phải chàng, mà là nàng yêu cái nghĩa vụ cao quý của
nàng đối với chàng, cái chiến công được hiện thân của nàng? Có gì giống nhau giữa

cái sứ mệnh cao quý, đáng khen ấy với cuộc sống gia đình chân chính?” [27,
tr.173]. Vơ số những câu hỏi hiện ra làm Pasa khơng thơi suy nghĩ, chàng đã nghĩ
đến nó rất nhiều lần và lúc này đây chàng đã biết được lý do thật sự khiến cuộc sống
vợ chồng chàng ngày càng tẻ nhạt. Pasa muốn thốt khỏi tình trạng này càng nhanh
càng tốt, nhà văn để cho nhân vật tiếp tục suy nghĩ, đắn đo, cân nhắc: “Vậy phải
làm gì trong trường hợp này? Giải thoát cho Lara và Katenka khỏi tình trạng giả dối
ấy chăng? Điều đó thậm chí cịn quan trọng hơn việc tự giải thốt cho mình. Đúng


19

rồi, nhưng bằng cách nào? Ly dị ư? Nhảy xuống sông tự vẫn ư? Chàng đâm ra bực
tức - Hừ, chỉ nghĩ bậy. Khơng đời nào mình hành động như thế. Đã vậy, tại sao
mình cịn kể đến giải pháp hèn hạ đó, dù chỉ trong ý nghĩ?” [27, tr. 173]. Với không
gian tâm lý tác giả xây dựng, chúng ta có thể biết được cả thái độ của nhân vật, Pasa
tức giận vì dù đã suy nghĩ rất nhiều nhưng vẫn chưa thể đi đến quyết định cuối
cùng.
Không gian tâm lý trong Bác sĩ Zhivago được thể hiện sâu sắc khi có sự
tương hỗ với khơng gian bên ngồi, với cảnh vật xung quanh. Nói cách khác, tác giả
đã để cho không gian bối cảnh và không gian tâm lý thiết lập mối quan hệ hai chiều,
tương quan với nhau. Không gian bối cảnh làm nền cho không gian tâm lý và ngược
lại không gian tâm lý sẽ làm cho không gian bối cảnh cụ thể, sinh động, hấp dẫn.
Đây được xem là một nét mới trong cách xây dựng không gian tâm lý của
Pasternak. Trở lại với tâm trạng của Pasa, khơng gian bên ngồi đã tác động giúp
chàng nhanh chóng đưa ra quyết định: “Chàng nhìn lên trời như muốn hỏi ý kiến
các ngôi sao. Các ngôi sao vẫn lấp lánh, từng chòm bay rải rác, to và nhỏ, màu xanh
lơ và ngũ sắc. Bỗng dưng ánh sao bị lu mờ; một quãng sáng rực lên, chiếu vào sân,
soi rõ chiếc thuyền chàng đang ngồi, dường như có ai đó tay vung ngọn đuốc chạy
từ ngồi đồng vào cổng. Đó là chuyến tàu chở qn sang phía Tây, một trong vô số
chuyến vẫn chạy qua đây từ năm ngối, đang phả lên khơng trung những cụm khói

vàng pha ánh lửa đỏ rực” [27, tr.173]. Khoảnh khắc này: “Pasa mỉm cười, đứng dậy
đi vào nhà ngủ. Chàng đã tìm ra lối thốt hằng mong đợi” [27, tr.174]. Pasa đã tìm
cho mình một lối thốt phù hợp, anh cảm thấy phấn khởi và nhẹ nhõm, chính sự tác
động của ngoại cảnh làm Zhivago khơng cịn do dự, anh sẽ lên đường nhập ngũ và
vào trường Võ bị. Giờ đây khơng có lý do gì, cũng khơng ai có thể làm anh thay đổi
quyết định này, kể cả Lara. Đó là lý tưởng, hồi bão cả cuộc đời cịn lại anh theo
đuổi, Pasa không hối hận về quyết định lần này của mình.
Đồng thời, Pasternak rất chú trọng xây dựng không gian tâm lý của nhân vật
trung tâm - Zhivago. Nhà văn luôn đi sâu khám phá những rung động nhỏ bé trong
tâm hồn chàng. Cùng với dòng chảy của thời gian, không gian tâm tưởng đang trôi


20

chảy trong tâm thức Zhivago. Với những gì đang xảy ra xung quanh, chàng không
bỏ qua, ngược lại luôn lặng lẽ nghĩ suy bằng cách riêng của mình - đó là không gian
của những nỗi đau, niềm hạnh phúc.
Zhivago đang vui mừng, hạnh phúc với cuộc sống thực tại thì biến cố đến
với gia đình nhỏ bé của chàng, bất lực vì khơng thể làm được gì, khơng thể chở che
cho người mình yêu thương, Zhivago đã để Lara đi cùng Cômarôpski. Nếu khi vui,
niềm vui lên đến đỉnh điểm thì giờ đây nỗi đau, đau đến tận cùng. Dẫu biết là Lara
xa chàng lần này là mãi mãi nhưng chàng vẫn không muốn chấp nhận sự thật này.
Trong tâm trí Zhivago, chàng vẫn mong Lara quay trở lại, chàng vẫn cịn ni hi
vọng, khi nhìn thấy chiếc xe ngựa chở mẹ con Lara đã đi rất xa thì chàng vẫn tự lừa
dối mình: “Ơi lạy Chúa! Như người định trao nàng lại cho con thì phải? Có chuyện
gì đang xảy ra ở đằng ấy? Có chuyện gì đang diễn ra trong cái vệt sáng hồng hơn
xa xa kia? Thế nghĩa là sao? Họ dừng lại để làm gì?” [27, tr.736] khiến nỗi đau
trong lòng chàng càng tăng lên gấp bội. Xót xa, cay đắng là cảm xúc của con người
khi mất những thứ quan trọng có ý nghĩa lớn lao hoặc khi gặp nhiều bất hạnh trong
cuộc sống; là cảm xúc của một ai đó tủi phận khi nghĩ đến hồn cảnh thực tại,…thì

chính lúc này, cảm xúc xót xa, cay đắng đang tràn ngập tâm trí Zhivago. Zhivago ý
thức anh sẽ mất Lara mãi mãi nhưng anh lại dặn lịng khơng đuổi theo để mang
Lara quay trở lại. Trong hoàn cảnh ấy, tác giả làm bật lên sự dứt khoát để Lara ra đi
của Zhivago với mong muốn nàng sẽ hạnh phúc, để thấy được vẻ đẹp trong tâm hồn
Zhivago. Thông qua cách xây thể hiện không gian tâm lý, nhà văn đã thâm nhập
vào thế giới tâm hồn các nhân vật để thấu hiểu, cảm thông và chia sẻ. Đây quả là
biệt tài của B. Pasternak.
Không gian trong tác phẩm là môi trường cho nhân vật hoạt động, thể hiện,
chứng tỏ và khẳng định mình. Trong tiểu thuyết Bác sĩ Zhivago, ngồi những khơng
gian đời thực: Khơng gian chiến trường, không gian bệnh viện, không gian gia đình
thì khơng gian tâm lý cũng được Pasternak đặc biệt chú trọng. Nhà văn đã thể hiện
sự tinh tế của mình khi đi vào thể hiện một cách sâu sắc những thay đổi nhỏ trong
tâm lý của các nhân vật: Lara, Pasa, Zhivago. Qua đây khẳng định tài năng của tác