HỘI ĐỒNG CHỈ ĐẠO XUẤT BẢN
Chủ tịch Hội đồng
PGS.TS. NGUYỄN THẾ KỶ
Phó Chủ tịch Hội đồng
TS. HOÀNG PHONG HÀ
Thành viên
TRẦN QUỐC DÂN
TS. NGUYỄN ĐỨC TÀI
TS. NGUYỄN AN TIÊM
NGUYỄN VŨ THANH HAÛO




LỜI NHÀ XUẤT BẢN
Võ Thị Sáu - người thiếu nữ anh hùng của quê hương
Đất Đỏ (tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu) đã đi vào huyền thoại,
trở thành dấu son truyền thống trong cuộc đấu tranh
giành độc lập của dân tộc ta. Hơn nửa thế kỷ đã trôi
qua kể từ ngày chị hy sinh, nhưng tên tuổi chị vẫn
luôn được những người đồng đội, người anh, người chị
và các thế hệ Việt Nam nhắc đến với tình cảm yêu
thương, trân trọng và trở thành tên trường, tên đường,
tên đoàn, tên đội... ở khắp mọi miền đất nước. Tình
yêu Tổ quốc, sự hy sinh anh dũng và lý tưởng sống cao
đẹp của Anh hùng liệt só Võ Thị Sáu đã trở thành tấm
gương sáng cho các thế hệ Việt Nam phấn đấu, học
tập cả trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm cũng như

trong hòa bình xây dựng đất nước.
Ngày nay, tuổi trẻ Việt Nam trên mọi miền đất
nước đang ngày đêm rèn đức, luyện tài, dấn thân lập
nghiệp, xung kích sáng tạo vì sự nghiệp dân giàu, nước
mạnh, xã hội dân chủ, công bằng, văn minh. Ôn lại
cuộc đời chiến đấu, sự hy sinh oanh liệt của chị Võ Thị
Sáu, thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay tự hào với những
dấu son truyền thống vẻ vang, khẳng định quyết tâm
tiếp bước cha anh, bồi đắp và phát huy truyền thống
quý báu của dân tộc ta trong thời kỳ mới.
Xuất phát từ ý nghóa đó, Nhà xuất bản Chính trị
quốc gia - Sự thật phối hợp với Nhà xuất bản Tổng hợp

5


Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản cuốn sách Võ Thị
Sáu - con người và huyền thoại của tác giả Nguyễn
Đình Thống. Cuốn sách nhỏ này sẽ dẫn dắt bạn đọc đi
suốt cuộc đời chị Võ Thị Sáu, từ tuổi thơ lam lũ trên quê
hương Đất Đỏ giàu truyền thống cách mạng đến những
trận đánh táo bạo của chị cùng đồng đội, những giây
phút đối mặt với kẻ thù trong nhà tù thực dân đế quốc
đến trước lúc hy sinh, những huyền thoại trong sáng
đầy tính nhân bản kể từ khi chị ngã xuống đến nay.
Với những tình tiết đặc sắc về cuộc đời chiến đấu, hy
sinh oanh liệt và những huyền thoại về chị, qua cuốn
sách nhỏ này, những người cùng thế hệ chiến đấu với
Võ Thị Sáu năm xưa không khỏi bồi hồi xúc động tìm
về “những kỷ niệm đẹp hơn ánh trăng rằm, ngát hương

hơn bất cứ đóa hoa nào thơm nhất”. Đối với thế hệ
trẻ Việt Nam hôm nay, cuốn sách này không chỉ giúp
hiểu rõ hơn về cuộc đời của người thiếu nữ anh hùng
đã hy sinh oanh liệt cho Tổ quốc mà còn giúp chúng ta
hiểu rõ hơn về khát vọng, lý tưởng, tinh thần và trách
nhiệm của tuổi trẻ Việt Nam đối với đất nước. Dù mỗi
người khi đọc cuốn sách có những cảm nhận khác nhau
nhưng chắc chắn sẽ có chung một nhận định rằng chị
Võ Thị Sáu vẫn đang sống cùng đất nước, cùng thế hệ
trẻ Việt Nam hôm nay.
Xin trân trọng giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.
Tháng 11 năm 2014
NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - SỰ THẬT

6


VÕ THỊ SÁU
(1933 - 1952)

7


8


1. SỰ THĂNG TRẦM
CỦA MỘT TẤM BIA MỘ
Nghóa trang Hàng Dương trải rộng từ phía
sau Banh III (Bagne N - III - nay là Trại I) đến

Sở Ruộng, giáp chân núi Chúa.
Ai đã đến Hàng Dương đều không thể cầm
lòng về những nấm mộ chen nhau, nhấp nhô
trải khắp một vùng đồi, những nấm mộ có tên
và không tên, những nấm mộ lấp ló trong lùm
cây, bụi cỏ...
Mùa gió chướng1, từng mảng đồi cát xói lở
phơi ra vô số mảnh xương tù. Từng mẩu xương
trầm mặc, vụn xám, ánh lên trong cát bỏng
trưa hè.
Ngôi mộ Võ Thị Sáu nằm ở trung tâm Khu B
của nghóa trang. Trước mộ là một cây dương2
già, ngọn đã khô, chỉ còn lại một cành lớn xanh
tươi vươn thẳng về hướng Bắc. Từ khi chị Sáu
1. Khí hậu Côn Đảo có hai mùa: mùa mưa và mùa khô,
tương đương với mùa gió nam và mùa gió chướng.
2. Cây dương: còn gọi là phi lao.

9


nằm xuống, cây dương mọc lên xanh tươi cùng
biết bao huyền thoại.
Nhiều người dân đảo kể lại rằng, họ nhìn
thấy chị Sáu từ cây dương đi ra mỗi tối. Chị mặc
áo dài trắng, lướt qua từng đường phố, hiện lên
trước cửa từng nhà, nhìn tận mặt từng người.
Họ nói rằng: “Chị Sáu rất linh thiêng, ai ở hiền
thì chị phù hộ, ai ác độc thì chị vặn cổ”.
Rất nhiều tên ác ôn đã gặp chị Sáu trong mơ,

thấy chị trừng mắt nhìn chúng. Cái nhìn của
chị sâu thẳm như xoáy vào tận gan ruột chúng,
làm tái hiện những cuộc khủng bố, chém giết
triền miên, làm chúng phát điên, phát khùng,
phát bệnh mà chết bất đắc kỳ tử.
Những người dân lành thì thấy chị nhìn họ
trìu mến, chan chứa một nỗi niềm cảm thông,
sâu lắng. Dân đảo thờ chị Sáu như một vị thần
hộ mệnh. Từ thû chị nằm xuống Hàng Dương
đến nay, không ngày nào vắng hương khói trên
ngôi mộ chị.
Bình minh vừa hé lên phía mũi Lò Vôi, trên
mộ chị Sáu đã nghi ngút nhang khói cùng những
nhánh hoa rừng đỏ rực cắm trước bia mộ lung
linh trong gió sớm. Những người dân sinh sống
trên đảo từ nhiều lớp trước đã truyền lại rằng,
mỗi tối chị Sáu đều hiện lên. Sau khi giám sát
mọi việc trên đảo, chị lại trở về hóa thân vào cây
10


dương khi trời chưa sáng. Cũng vào lúc ấy, người
dân đảo trở dậy, đến mộ chị dâng hương hoa và
cầu nguyện, trước khi làm mọi việc trong ngày.
***
Một đoàn cựu tù chính trị Côn Đảo từ thành
phố Hải Phòng đến viếng nghóa trang Hàng
Dương. Họ dâng hoa, mặc niệm bên mộ chị
Võ Thị Sáu rồi tản ra thắp nhang trên các ngôi
mộ xung quanh. Bài hát Nhớ ơn chị Võ Thị Sáu

vọng đến Hàng Dương, đọng lại trên từng
gương mặt một nỗi niềm xúc động sâu lắng và
thành kính.
Một tốp cựu tù nhân tóc đã hoa râm quây
quần bên gốc dương và ngôi mộ. Họ bàn luận
và băn khoăn, dường như ngày chị Sáu hy sinh
không đúng như ngày ghi trên bia mộ. Tấm
bia trước mộ mang hàng chữ: “Võ Thị Sáu tức
Nguyễn Thị Sáu, sinh năm 1933 tại Bà Rịa,
mất ngày 23-12-1952”.
Những người tù chính trị ngồi đó là đồng
đội của Võ Thị Sáu. Họ đều có mặt tại Côn Đảo
trong năm 1952 đầy biến động. Họ không thể
nào quên được cái ngày đau thương ấy.
Hình ảnh gần 40 năm trước còn in đậm trong
tâm trí họ. Đêm ấy cả đảo cùng thổn thức.
Sớm hôm sau, khi bọn lính giải chị Sáu ra
trường bắn, tất cả tù nhân đã đứng dậy hát bài
11


Chiến só ca đưa tiễn chị. Khi loạt súng tàn bạo
vang lên, họ đồng thanh thét vang, tưởng như
vỡ tung cả mái ngói nhà tù:
- Đả đảo thực dân Pháp!
- Đả đảo hành hình!
- Tinh thần Võ Thị Sáu bất diệt!
Theo sự chỉ đạo của Đảo ủy và Liên đoàn Tù
nhân kháng chiến Côn Đảo, toàn đảo đã tuyệt
thực một bữa. Đại diện nhiều khám tù đã thảo

văn thư gửi chúa đảo Giátty (Jatty) phản kháng
bọn thực dân giết hại người thiếu nữ Võ Thị Sáu.
Gần một năm sau, nhiều người đã tham gia
cuộc vượt ngục có một không hai thời ấy nổ ra
vào ngày 12-12-1952 tại Bến Đầm. Họ quyết
tâm vượt đảo về kháng chiến, trả thù cho chị
Sáu và những đồng đội đã ngã xuống. Vậy mà
tấm bia mộ còn đây lại ghi ngày mất của chị
là ngày 23-12-1952. Cuộc hành quyết chị Sáu,
tấm bia mộ và cuộc vượt ngục Bến Đầm trong
mắt những nhân chứng lịch sử dường như còn
chứa đựng nhiều uẩn khúc.
Không ai ngờ rằng, cuộc hành hương về Côn
Đảo lần này lại khởi đầu cho một hành trình
khác, một hành trình để tìm cho đúng ngày mất
của người thiếu nữ anh hùng Võ Thị Saùu.
***
12


Dinh chúa đảo nằm bên con lộ chạy sát mé
bể. Cửa dinh nhìn thẳng Cầu Tàu. Dưới chân
vọng gác hai bên cổng còn đặt hai khẩu đại bác
được chế tạo từ vài thế kỷ trước, do Giám mục
Bá Đa Lộc (Pigneau de Béhaine) vận động các
thương nhân Pháp bỏ tiền ra mua, chở tới Côn
Đảo vào tháng 9-1788, mở đầu cho công cuộc
thực dân của Pháp ở xứ Đông Dương.
Từ sau ngày giải phóng hoàn toàn miền Nam,
thống nhất đất nước (30-4-1975), dinh chúa đảo

được sửa sang lại, dùng làm nhà trưng bày cho
Khu di tích lịch sử Côn Đảo. Dinh chúa đảo có
tường xây bao quanh một diện tích vài hécta,
trong đó có một Sở Rẫy chuyên trồng rau cho
chúa đảo, có vườn cây ăn trái và cây che bóng
mát. Mùa xuân, hoa bằng lăng rụng tím lối đi.
Đoàn cựu tù nhân Côn Đảo lướt qua các gian
trưng bày rồi dừng lâu bên bức ảnh Võ Thị Sáu
và những hiện vật ít ỏi của giai đoạn lịch sử
1945-1954. Một tấm panô lồng khung kính,
trang trọng giới thiệu danh sách 52 người bị xử
bắn tại Côn Đảo từ tháng 10-1947 đến tháng
11-1953, trong đó có tên Võ Thị Sáu. Bản danh
sách được chép ra từ cuốn sổ giám sát tử vong
còn lưu lại được tại kho hồ sơ của nhà tù.
Theo sự hướng dẫn của nhân viên bảo tàng,
đoàn khách đến thăm kho lưu trữ hồ sơ ở một
13


gian cạnh đó. Bảy giá tài liệu đứng sừng sững
chất đầy từng bó, từng bó chưa được phân loại,
bụi phủ dày. Cô nhân viên bảo tàng rút một
cuốn sổ bìa đen khổ 22 x 35cm, rũ sạch lớp
bụi, lần giở từng trang. Cuốn sổ ghi tên những
người đã chết tại Côn Đảo từ năm 1947 đến năm
1975, có ghi rõ họ tên, năm sinh, quê quán, án
tiết, số tù, nơi giam giữ, ngày chết, lý do chết.
Mọi người hồi hộp dừng lại thật lâu bên trang
ghi ngày mất của chị Võ Thị Sáu (bằng tiếng

Pháp): “Võ Thị Sáu tức Nguyễn Thị Sáu, sinh
năm 1933, tại Bà Rịa, án tử hình; số tù G.267,
chết lúc 7 giờ ngày 23-1-1952, do việc thi hành
án tử hình”.
Cuốn sổ ghi rõ, cùng ngày hôm ấy, bọn Pháp
còn xử bắn anh Hồ Văn Năm tức Năm Đen, quê
ở Vónh Long, số tù G.248.
Đoàn khách trở lại Hàng Dương. Mộ anh
Hồ Văn Năm nằm ngay cạnh mộ Võ Thị Sáu.
Tấm bia mộ anh đúc bằng xi măng đã sẫm
màu, rêu phong loang lổ, trên đó còn đọc rõ
hàng chữ: “Hồ Văn Năm... Mất ngày 23-1-1952”.
Có lẽ tấm bia mộ anh còn được giữ nguyên vẹn
từ dạo ấy. Nó không phải chịu số phận thăng
trầm như tấm bia mộ chị Sáu.
***
14


MỘT TRANG TRONG CUỐN SỔ
GIÁM SÁT TỬ VONG CỦA NHÀ TÙ CÔN ĐẢO
THỜI PHÁP

15


16


Ngôi mộ Hồ Văn Năm nằm khiêm tốn

bên mộ Võ Thị Sáu. Tấm bia mộ
đã nứt vỡ nhưng còn ghi rõ
ngày bị xử bắn là 23-1-1952.
Ảnh: Đình Thống

17


Trong ký ức của những người tù chính trị Côn
Đảo, hình ảnh tấm bia mộ 40 năm trước vẫn
chưa phai mờ. Tấm bia đầu tiên dựng trên mộ
chị Võ Thị Sáu do kíp tù làm thợ hồ (Khám 2,
Banh I) đúc xi măng. Bia dựng ngay tối hôm chị
Sáu hy sinh.
Ngày hôm sau, chúa đảo Giátty đích thân
dẫn lính lên đập nát tấm bia, cào bằng ngôi
mộ. Lạ thay, sau một đêm, ngôi mộ lại được
đắp cao hơn trước. Một tấm bia mới được đúc
bằng ximăng giống y hệt lại được dựng lên
trang trọng. Chúa đảo Giátty tức giận gọi giám
thị trưởng Pátxi (Passi) lên quát nạt, ra lệnh
phải tìm cho ra kẻ đúc bia.
Pátxi dẫn tốp tù gian lên đập bia, phá mộ,
rồi huy động 20 tên gácđiêng (gardien) khác
vào khủng bố khám thợ hồ. Chúng dựng 10 bó
mây tầm vông1 trước cửa khám rồi nọc từng
người ra đánh mỗi người 50 roi. Nhiều người
lủng đầu, rách lưng, đổ máu, nhưng không ai
hé răng khai báo. Anh Bảy “gà cồ”, một người
tù thường phạm, ngực xăm đầy rồng phượng

đã chìa lưng đỡ đòn cho những người bạn tù
ốm yếu. Tấm lưng trần của anh sưng mọng
lên, nát tướp, ứa máu. Anh phải nằm sấp hàng
tháng trời.
1. Một loại cây song, họ mây, thân to và cứng mọc nhiều ở
Côn Đảo. Bọn gác ngục chặt khúc dài 1 mét để đàn áp tù nhân.

18


Tờ báo Xây dựng, tiếng nói của tù nhân khu
thợ hồ đã đăng bài thơ Mộ bia em Sáu của Lê
Đình, ca ngợi khí phách của Bảy “gà cồ” và tinh
thần chịu đựng của tù nhân kíp thợ hồ:
“... Bảy “gà cồ” người tù thường biệt xứ.
Phạt ngang tay cho cỏ dại rạp ven bờ
Phanh ngực ra rồng phượng múa tự do
Anh dõng dạc: khu thợ hồ kiên quyết
Bia này bể ta làm ngay bia khác
Suốt tuần qua lưng tù thịt nát
Áo rách lòi da, đỏ máu căm thù...”1.
Sau trận ấy, nhiều tù nhân kíp thợ hồ phải
nằm bệnh xá, những người tình nghi bị phạt xà
lim. Song những người còn đi làm vẫn lén giấu
từng nhúm ximăng gom lại. Vợ con gác ngục
người Việt cũng tiếp tay cho tù nhân trong việc
dựng bia, đắp mộ.
Bọn chúa ngục không sao hiểu nổi, cứ sau
mỗi lần chúng đập bia, phá mộ thì ngôi mộ và
tấm bia lại hiện lên y chang như trước. Dân đảo

bắt đầu lan truyền rằng, cô Sáu rất linh thiêng,
không ai có thể phá được mộ cô; rằng, cô đã hiện
1. Thơ Côn Đảo, Ban Tuyên huấn Đảo ủy Côn Đảo xuất
bản năm 1953, bản in bột, lưu tại Phòng Lịch sử Đảng, Ban
Tuyên giáo Tỉnh ủy Bà Rịa - Vũng Tàu.

19


về, cô sẽ vặn cổ những thằng hỗn láo. Bọn gác
ngục và bọn tù gian bắt đầu chùn tay.
Tù nhân kíp đập đá (Khám 6, Banh II) tìm
cách chia lửa cho kíp thợ hồ. Sau Tết âm lịch
năm Nhâm Thìn (1952) người ta thấy tấm bia
bằng đá granít được chạm khắc công phu dựng
trên mộ chị Sáu. Bọn tù gian lại báo ngay cho
chúa đảo. Chúng đoán ngay là chỉ có bàn tay tài
hoa của Võ Nguyên mới tạc được tấm bia đẹp như
thế. Nhưng lần ấy Võ Nguyên không bị phạt.
Nhà tù đang cần nhiều đá để rải con đường ra
Bến Đầm trước mùa gió chướng. Võ Nguyên là
tay thợ đục lỗ mìn giỏi nhất trong kíp.
Giám thị trưởng Pátxi lại dẫn đám tù gian
lên Hàng Dương. Cuốc, xẻng chúng mang theo
đập không bể được tấm bia bằng đá quý. Cả bọn
xúm nhau khiêng tấm bia quẳng xuống biển.
***
Không ai nhớ hết đã có bao nhiêu tấm bia
dựng trên mộ chị. Thời Mỹ - ngụy, mỗi lần
mở chiến dịch tố cộng là bọn cải huấn lại kích

động đám tù tay sai đập bia mộ chị Sáu để hạ
uy thế những người cộng sản. Nhưng chúng
vừa đập xong thì lại có tấm bia khác mọc lên,
khi bằng xi măng, khi bằng đất nung, khi lại
bằng đá, bằng gỗ, bằng tôn và đặc biệt có cả
20


tấm bia được chạm trên cẩm thạch, đặt từ
một cơ sở chuyên tạc bia có tiếng ở Chợ Lớn
chở ra nữa.
Những kẻ hèn hạ có thể phá được tấm bia
này hay tấm bia khác, nhưng chúng không thể
xóa được tấm lòng ngưỡng mộ của tù nhân và
dân đảo với người con gái mà họ đã phong
thần. Chúng càng đập phá thì chị càng linh
thiêng. Những câu chuyện về chị đã trở thành
huyền thoại trên đảo.
Để tỏ lòng tôn kính Võ Thị Sáu, ngôi mộ
của chị được những người tù chính trị xây lại
sau ngày giải phóng (1975). Song ai đã từng
biết đến ngôi mộ chị trước ngày ấy đều không
thể quên hình ảnh một ngôi mộ được xếp bằng
hàng ngàn, hàng ngàn viên đá lớn nhỏ với
vô vàn chân nhang, ngày nào cũng có những
nhánh hoa rừng tươi thắm cắm vội. Họ cũng
không thể quên được những tấm bia được làm
bằng bất cứ chất liệu gì có được của những
người tù.
Những viên đá, những tấm bia ấy là lòng

thành kính của hàng vạn con người thuộc nhiều
thế hệ những người tù đã bất chấp đòn roi và
hình phạt. Những bàn tay lượm từng viên đá
trên núi Chúa về đắp mộ không chỉ là tù chính
trị mà có cả những người tù thường phạm, vợ
21


con gác ngục, binh lính, viên chức sống trên
hòn đảo này. Mỗi lần có dịp đi ngang qua Hàng
Dương họ đều không quên đặt trên mộ chị một
viên đá, thắp nén nhang hay cắm một bông hoa
vừa ngắt được ven đường với tấm lòng thành
kính, ngưỡng mộ trước sự linh thiêng của người
thiếu nữ đã trở thành huyền thoại.

22


2. TUỔI THƠ
TRÊN QUÊ HƯƠNG ĐẤT ĐỎ
Lần đầu tiên sau 40 năm, lễ kỷ niệm ngày
hy sinh của Võ Thị Sáu được tổ chức trọng thể
vào đúng ngày hy sinh của chị (23-1-1952 – 231-1992) tại quê hương Đất Đỏ.
Sáng xuân hôm ấy, tượng đài Võ Thị Sáu cao
6 mét như tạc vào đất trời bóng dáng người con
gái đã trở thành bất tử. Đội tiêu binh danh dự
của Công an tỉnh bồng súng lưỡi lê tuốt trần,
trang nghiêm đứng dưới chân tượng đài. Dòng
người tuần tự đi vào sắp thành đội ngũ trên

sân hành lễ. Bài hát Nhớ ơn chị Võ Thị Sáu
vang lên lay động trái tim từng người:
“... Mùa hoa lêkima nở, ở quê ta miền Đất Đỏ,
thôn xóm vẫn nhắc tên người anh hùng đã chết
cho mùa hoa lêkima nở. Đời sau vẫn còn nhắc
nhở, sông núi đất nước ơn người anh hùng đã
chết cho đời sau.
Người thiếu nữ ấy như mùa xuân, chị đã dâng
23