Chƣơng 1
ĐỐI TƢỢNG, PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ CHỨC NĂNG
CỦA KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC - LÊNIN
Chương 1 cung cấp những tri thức cơ bản về sự ra đời và phát triển của
mơn học kinh tế chính trị Mác - Lênin, về đối tượng nghiên cứu, phương pháp
nghiên cứu và chức năng của kinh tế chính trị Mác - Lênin trong nhận thức cũng
như trong thực tiễn.
1.1. KHÁI QUÁT SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA KINH TẾ CHÍNH
TRỊ MÁC - LÊNIN

Thuật ngữ Kinh tế chính trị (political economy) xuất hiện vào đầu thế kỷ
thứ XVII trong tác phẩm Chuyên luận về kinh tế chính trị (1615) của
A.Montchretien (Pháp). Tuy nhiên, tác phẩm này mới chỉ là những phác thảo
ban đầu về mơn học kinh tế chính trị. Tới thế kỷ XVIII, với sự xuất hiện lý luận
của A.Smith (Anh) - thì kinh tế chính trị mới trở thành mơn khoa học có tính hệ
thống với các phạm trù, khái niệm chuyên ngành.
Xét một cách khái quát, quá trình phát triển tư tưởng kinh tế của lồi
người có thể được mô tả như sau:
1.1.1. Giai đoạn từ thời cổ đại đến cuối thế kỷ XVIII
- Tư tưởng kinh tế thời kỳ cổ đại và trung đại (từ thời cổ đại đến thế kỷ
thứ XV): do trình độ phát triển khách quan còn lạc hậu của các nền sản xuất nên
chỉ xuất hiện số ít tư tưởng kinh tế mà khơng phải là những hệ thống lý thuyết
kinh tế hoàn chỉnh.
- Chủ nghĩa trọng thương (từ thế kỷ XV đến cuối thế kỷ XVII ở Anh,
Pháp và Italia). Chủ nghĩa trọng thương với các đại biểu: W. Starfod, T. Mun
(Anh); G. Scaruffi, A. Serra (Italia); A. Montchretien (Pháp) là hệ thống lý luận
kinh tế chính trị đầu tiên nghiên cứu về nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. CNTT đã
đặt vấn đề tìm hiểu về vai trị của thương mại với sự giàu có của một quốc gia tư
bản giai đoạn tích luỹ ban đầu, coi trọng vai trị của hoạt động thương mại, đặc
biệt là ngoại thương.
- Chủ nghĩa trọng nông (từ giữa thế kỷ thứ XVII đến nửa đầu thế kỷ

XVIII ở Pháp) là hệ thống lý luận kinh tế chính trị nhấn mạnh vai trị của sản
xuất nơng nghiệp, coi trọng sở hữu tư nhân và tự do kinh tế. Chủ nghĩa trọng
nông đã nghiên cứu và phân tích để rút ra lý luận kinh tế chính trị từ trong lĩnh
vực sản xuất. Mặc dù còn phiến diện, song bước tiến này phản ánh lý luận kinh
tế chính trị đã bám sát vào thực tiễn phát triển của sản xuất xã hội. Đại biểu tiêu
biểu của chủ nghĩa trọng nông ở Pháp gồm: F.Quesney; A.Turgot;
1


P.Boisguillebert. - kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh (từ giữa thế kỷ XVII đến
cuối thế kỷ XVIII).
- Kinh tế chính trị cổ điển Anh là hệ thống lý luận kinh tế của các nhà kinh
tế tư sản trình bày một cách hệ thống các phạm trù kinh tế trong nền kinh tế thị
trường như hàng hóa, giá trị, tiền tệ, giá cả, tiền công, lợi nhuận… để rút ra
những quy luật vận động của nền kinh tế thị trường. Đại biểu tiêu biểu của kinh
tế chính trị tư sản cổ điển Anh gồm: W.Petty; A.Smith; D.Ricardo.
1.1.2. Giai đoạn từ sau thế kỷ XVIII đến nay.
- Lý thuyết kinh tế chính trị của C.Mác (1818-1883): kế thừa trực tiếp
những giá trị khoa học của kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh, C.Mác xây dựng
hệ thống lý luận kinh tế chính trị một cách khoa học, tồn diện về nền sản xuất
tư bản chủ nghĩa, tìm ra những quy luật kinh tế chi phối sự hình thành, phát triển
và luận chứng vai trò lịch sử của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Cùng
với C.Mác, Ph.Ănghen (1820-1895) cũng là người có cơng lao vĩ đại trong việc
cơng bố lý luận kinh tế chính trị. Lý luận Kinh tế chính trị của C.Mác và
Ph.Ănghen được thể hiện tập trung và cô đọng nhất trong bộ Tư bản. Trong đó,
C.Mác trình bày một cách khoa học và chỉnh thể các phạm trù cơ bản của nền
kinh tế tư bản chủ nghĩa, thực chất cũng là nền kinh tế thị trường, như: hàng
hóa, tiền tệ, giá trị thặng dư, tích luỹ, lợi nhuận, lợi tức, địa tơ, tư bản, cạnh tranh
cùng các quy luật kinh tế cơ bản cũng như các quan hệ xã hội giữa các giai cấp
trong nền kinh tế thị trường của tư bản chủ nghĩa. Các lý luận của C.Mác được

khái quát thành các học thuyết lớn như học thuyết giá trị, học thuyết giá trị thặng
dư, học thuyết tích luỹ, học thuyết về lợi nhuận, học thuyết về địa tô… Với học
thuyết giá trị thặng dư nói riêng và Bộ Tư bản nói chung C.Mác đã xây dựng cơ
sở khoa học, cách mạng cho sự hình thành chủ nghĩa Mác nói chung và nền tảng
tư tưởng cho giai cấp công nhân. Học thuyết giá trị thặng dư của C.Mác đồng
thời cũng là cơ sở khoa học luận chứng cho vai trò lịch sử của phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa.
- V.I.Lênin kế thừa, bổ sung, phát triển lý luận kinh tế chính trị. Trong đó nổi
bật là nghiên cứu, chỉ ra những đặc điểm kinh tế của chủ nghĩa tư bản giai đoạn
cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX (giai đoạn độc quyền), những vấn đề kinh tế chính
trị cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội... Với ý nghĩa đó, dịng lý thuyết
kinh tế chính trị này được định danh với tên gọi kinh tế chính trị Mác - Lênin.
- Các Đảng Cộng sản tiếp tục nghiên cứu và bổ sung, phát triển kinh tế
chính trị Mác - Lênin cho đến ngày nay. Cùng với lý luận của các Đảng Cộng
sản, hiện nay, trên thế giới có rất nhiều nhà kinh tế nghiên cứu kinh tế chính trị
theo cách tiếp cận của kinh tế chính trị của C.Mác với nhiều cơng trình được
2


cơng bố trên khắp thế giới. Các cơng trình nghiên cứu đó được xếp vào nhánh
Kinh tế chính trị mácxít.
- Dòng lý thuyết kinh tế kế thừa những luận điểm mang tính khái quát tâm
lý, hành vi của kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh (kinh tế chính trị tầm thường)
khơng đi sâu vào phân tích, luận giải các quan hệ xã hội trong quá trình sản xuất
cũng như vai trò lịch sử của chủ nghĩa tư bản tạo ra cách tiếp cận khác với cách
tiếp cận của C.Mác. Sự kế thừa này tạo cơ sở hình thành nên các nhánh lý thuyết
kinh tế đi sâu vào hành vi người tiêu dùng, hành vi của nhà sản xuất (cấp độ vi
mô) hoặc các mối quan hệ giữa các đại lượng lớn của nền kinh tế (cấp độ vĩ
mô). Dòng lý thuyết này được xây dựng và phát triển bởi rất nhiều nhà kinh tế
và nhiều trường phái lý thuyết kinh tế của các quốc gia khác nhau phát triển từ

thế kỷ XIX cho đến ngày nay.
- Lý thuyết kinh tế của các nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa khơng tưởng
(thế kỷ XV-XIX) và kinh tế chính trị tiểu tư sản (cuối thế kỷ thứ XIX). Các lý
thuyết kinh tế này hướng vào phê phán những khuyết tật của chủ nghĩa tư bản
song nhìn chung các quan điểm dựa trên cơ sở tình cảm cá nhân, chịu ảnh hưởng
của chủ nghĩa nhân đạo, không chỉ ra được các quy luật kinh tế cơ bản của nền
kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và do đó khơng luận chứng được vai trò lịch
sử của chủ nghĩa tư bản trong quá trình phát triển của nhân loại.
1.2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA KINH TẾ CHÍNH
TRỊ MÁC - LÊNIN

1.2.1. Đối tƣợng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác – Lênin
a) Đối tượng nghiên cứu
Xét về lịch sử, trong mỗi giai đoạn phát triển, các lý thuyết kinh tế có
quan niệm khác nhau về đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị:
- Chủ nghĩa trọng thương xác định đối tượng nghiên cứu là lưu thông (chủ
yếu là ngoại thương).
- Chủ nghĩa trọng nông lại coi nông nghiệp là đối tượng nghiên cứu.
- Kinh tế chính trị tư sản cổ điển Anh thì xác định nguồn gốc của của cải
và sự giàu có của các dân tộc là đối tượng nghiên cứu.
Các quan điểm nêu trên mặc dù chưa thực sự tồn diện, song chúng có giá
trị lịch sử và phản ánh trình độ phát triển của khoa học kinh tế chính trị trước
C.Mác.
Kế thừa những thành tựu khoa học kinh tế chính trị cổ điển Anh, dựa trên
quan điểm duy vật về lịch sử, C.Mác và Ph.Ănghen xác định:
Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị là các quan hệ của sản xuất
và trao đổi trong phương thức sản xuất mà các quan hệ đó hình thành và
3



phát triển.
Với quan niệm như vậy, lần đầu tiên trong lịch sử của kinh tế chính trị
học, đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị được xác định một cách khoa
học, toàn diện ở mức độ khái quát cao, thống nhất biện chứng giữa sản xuất và
trao đổi. Điều này thể hiện sự phát triển mang tính vượt trội trong lý luận của
C.Mác so với các nhà tư tưởng kinh tế trước đó.
Mặt khác, về phạm vi tiếp cận đối tượng nghiên cứu, C.Mác và Ph.
Ănghen còn chỉ ra, kinh tế chính trị có thể được hiểu theo nghĩa hẹp hoặc theo
nghĩa rộng.
Theo nghĩa hẹp, kinh tế chính trị nghiên cứu quan hệ sản xuất và trao đổi
trong một phương thức sản xuất nhất định.
Theo nghĩa rộng, Ph.Ănghen cho rằng: “Kinh tế chính trị, theo nghĩa rộng
nhất, là khoa học về những quy luật chi phối sự sản xuất vật chất và sự trao đổi
những tư liệu sinh hoạt vật chất trong xã hội lồi người…Những điều kiện trong
đó người ta sản xuất sản phẩm và trao đổi chúng đều thay đổi tuỳ từng nước, và
trong mỗi nước lại thay đổi tuỳ từng thế hệ. Bởi vậy, không thể có cùng một
mơn kinh tế chính trị duy nhất cho tất cả mọi nước và tất cả mọi thời đại lịch
sử…mơn kinh tế chính trị, về thực chất là một mơn khoa học có tính lịch sử…
nó nghiên cứu trước hết là những quy luật đặc thù của từng giai đoạn phát triển
của sản xuất và của trao đổi, và chỉ sau khi nghiên cứu như thế xong xuôi rồi nó
mới có thể xác định ra một vài quy luật hồn tồn có tính chất chung, thích
dụng, nói chung cho sản xuất và trao đổi”1.
Như vậy, đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị khơng phải là một
lĩnh vực, một khía cạnh của nền sản xuất xã hội mà là một chỉnh thể các quan hệ
sản xuất và trao đổi. Đó là hệ thống các quan hệ giữa người với người trong sản
xuất và trao đổi, các quan hệ trong mỗi khâu và quan hệ giữa các khâu của quá
trình tái sản xuất xã hội với tư cách là sự thống nhất biện chứng của sản xuất,
phân phối, lưu thơng, trao đổi, tiêu dùng.
Kinh tế chính trị khơng nghiên cứu biểu hiện kỹ thuật của sự sản xuất và
trao đổi mà là hệ thống các quan hệ xã hội của sản xuất và trao đổi. Về khía

cạnh này, V.I.Lênin nhấn mạnh thêm: “kinh tế chính trị khơng nghiên cứu sự
sản xuất mà nghiên cứu những quan hệ xã hội giữa người với người trong sản
xuất, nghiên cứu chế độ xã hội của sản xuất”2.
Mặt khác, nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin tất yếu phải đặt
các quan hệ xã hội của sản xuất và trao đổi trong mối liên hệ biện chứng với
1
2

C.Mác và Ph. Ănghen: Tồn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr.207, 208.
V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ, Maxcơva, 1976, t.3, tr.58.

4


trình độ của lực lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng tương ứng của phương
thức sản xuất đang nghiên cứu.
Với ý nghĩa như vậy, khái quát lại, đối tượng nghiên cứu của kinh tế
chính trị Mác - Lênin là các quan hệ xã hội của sản xuất và trao đổi mà các
quan hệ này được đặt trong sự liên hệ biện chứng với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng tương ứng của phương thức sản xuất
nhất định.
Theo nội hàm nêu trên, đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị trong
giáo trình này được tiếp cận trọng tâm theo nghĩa hẹp.
b) Mục đích nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin:
Về mục đích nghiên cứu của kinh tế chính trị, C.Mác và Ph.Ănghen cho
rằng, việc nghiên cứu là để nhằm tìm ra những quy luật kinh tế chi phối sự vận
động và phát triển của phương thức sản xuất.
Quy luật kinh tế:
Quy luật kinh tế là những mối liên hệ phản ánh bản chất, khách quan, lặp
đi lặp lại của các hiện tượng và quá trình kinh tế.

- Quy luật kinh tế mang tính khách quan. Với bản chất là quy luật xã hội,
nên sự tác động và phát huy vai trị của nó đối với sản xuất và trao đổi phải
thông qua các hoạt động của con người trong xã hội với những động cơ lợi ích
khác nhau.
- Quy luật kinh tế tác động vào các động cơ lợi ích và quan hệ lợi ích của
con người từ đó mà điều chỉnh hành vi kinh tế của họ.
- Phân biệt giữa quy luật kinh tế và chính sách kinh tế:
+ Quy luật kinh tế tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào ý chí của con
người, con người khơng thể thủ tiêu quy luật kinh tế, nhưng có thể nhận thức và
vận dụng quy luật kinh tế để phục vụ lợi ích của mình. Khi vận dụng khơng phù
hợp, con người phải thay đổi hành vi của mình chứ khơng thay đổi được quy
luật.
+ Chính sách kinh tế là sản phẩm chủ quan của con người được hình thành
trên cơ sở vận dụng các quy luật kinh tế. Chính sách kinh tế vì thế có thể phù
hợp, hoặc khơng phù hợp với quy luật kinh tế khách quan. Khi chính sách khơng
phù hợp, chủ thể ban hành chính sách có thể ban hành chính sách khác để thay
thế.
c) Quan hệ giữa kinh tế chính trị với các khoa học kinh tế khác
Như vậy, đối tượng, mục đích nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác Lênin được phân biệt với các môn khoa học kinh tế khác, nhất là với kinh tế vi
mô, kinh tế vĩ mô, kinh tế phát triển, kinh tế công cộng…
5


Kinh tế chính trị Mác - Lênin nghiên cứu và phát hiện ra những nguyên lý
và quy luật trừu tượng chi phối các quan hệ lợi ích giữa con người với con người
trong sản xuất và trao đổi, có tác động chiều sâu, bản chất, toàn diện, lâu dài.
Các khoa học kinh tế khác chỉ ra những hiện tượng hoạt động kinh tế cụ
thể trên bề mặt xã hội, có tác động trực tiếp, xử lý linh hoạt các hoạt động kinh
tế trên bề mặt xã hội.
Vì vậy, cần nắm vững những nguyên lý của kinh tế chính trị Mác - Lênin

để có cơ sở khoa học phương pháp luận cho các chính sách kinh tế ổn định,
xuyên suốt, giải quyết những mối quan hệ lớn trong phát triển quốc gia. Đồng
thời, tiếp thu có chọn lọc những thành tựu của các khoa học kinh tế khác để góp
phần giải quyết những tình huống mang tính cụ thể nảy sinh.
1.2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin
Với tư cách là một môn khoa học, kinh tế chính trị Mác - Lênin sử dụng
phép biện chứng duy vật và nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội nói
chung như: trừu tượng hóa khoa học, logíc kết hợp với lịch sử, quan sát thống
kê, phân tích tổng hợp, quy nạp diễn dịch, hệ thống hóa, mơ hình hóa...
- Phương pháp trừu tượng hóa khoa học là cách thức thực hiện nghiên
cứu bằng cách gạt bỏ những yếu tố ngẫu nhiên, những hiện tượng tạm thời xảy
ra trong các hiện tượng quá trình nghiên cứu để tách ra được những hiện tượng
bền vững, mang tính điển hình, ổn định của đối tượng nghiên cứu. Từ đó mà
nắm được bản chất, xây dựng được các phạm trù và phát hiện được tính quy luật
và quy luật chi phối sự vận động của đối tượng nghiên cứu.
Khi sử dụng phương pháp trừu tượng hóa khoa học, cần phải biết xác định
giới hạn của sự trừu tượng hóa. Khơng được tuỳ tiện, chủ quan loại bỏ những
nội dung hiện thực của đối tượng nghiên cứu gây sai lệch bản chất của đối tượng
nghiên cứu. Việc tạm thời gạt đi những yếu tố cụ thể ngẫu nhiên trên bề mặt của
nền sản xuất xã hội phải bảo đảm yêu cầu tìm ra được bản chất giữa các hiện
tượng dưới dạng thuần t nhất của nó; đồng thời phải bảo đảm khơng làm mất
đi nội dung hiện thực của các quan hệ được nghiên cứu.
- Phương pháp logíc kết hợp với lịch sử: cho phép nghiên cứu, tiếp cận
bản chất, các xu hướng và quy luật kinh tế gắn với tiến trình hình thành, phát
triển của các quan hệ xã hội của sản xuất và trao đổi. Việc áp dụng phương pháp
logíc kết hợp với lịch sử cho phép rút ra những kết quả nghiên cứu mang tính
lơgíc từ trong tiến trình lịch sử của các quan hệ giữa con người với con người
trong quá trình sản xuất và trao đổi.
1.3. CHỨC NĂNG CỦA KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC - LÊNIN


1.3.1. Chức năng nhận thức
6


- Kinh tế chính trị Mác - Lênin cung cấp hệ thống tri thức khoa học về sự
vận động của các quan hệ giữa người với người trong sản xuất và trao đổi; về sự
liên hệ tác động biện chứng giữa các quan hệ giữa người với người trong sản
xuất và trao đổi với lực lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng tương ứng trong
những nấc thang phát triển khác nhau của nền sản xuất xã hội.
- Kinh tế chính trị Mác - Lênin cung cấp hệ thống tri thức mở về những
quy luật chi phối sự phát triển của sản xuất và trao đổi gắn với phương thức sản
xuất, về lịch sử phát triển các quan hệ của sản xuất và trao đổi của nhân loại nói
chung, về nền sản xuất tư bản chủ nghĩa và thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội
nói riêng.
- Kinh tế chính trị Mác - Lênin phát hiện và nhận diện các quy luật kinh tế
của nền kinh tế thị trường làm cơ sở lý luận cho việc nhận thức các hiện tượng
kinh tế mang tính biểu hiện trên bề mặt xã hội.
1.3.2. Chức năng tƣ tƣởng
- Kinh tế chính trị Mác - Lênin góp phần tạo nền tảng tư tưởng cộng sản
cho những người lao động tiến bộ và yêu chuộng tự do, u chuộng hịa bình,
củng cố niềm tin cho những ai phấn đấu vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã
hội dân chủ, công bằng, văn minh.
- Kinh tế chính trị Mác - Lênin góp phần xây dựng thế giới quan khoa
học, hướng tới giải phóng con người, xóa bỏ dần những áp bức, bất cơng giữa
con người với con người.
1.3.3. Chức năng thực tiễn
- Kết quả nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin là phát hiện ra
những quy luật và tính quy luật chi phối sự vận động của các quan hệ giữa con
người với con người trong sản xuất và trao đổi, giúp con người cũng như những
nhà hoạch định chính sách biết vận dụng các quy luật kinh tế ấy vào trong thực

tiễn hoạt động lao động cũng như quản trị quốc gia của mình.
- Quá trình vận dụng đúng các quy luật kinh tế khách quan thông qua điều
chỉnh hành vi cá nhân hoặc các chính sách kinh tế sẽ góp phần thúc đẩy nền
kinh tế - xã hội phát triển theo hướng tiến bộ. Kinh tế chính trị Mác - Lênin, theo
nghĩa đó mang trong nó chức năng cải tạo thực tiễn, thúc đẩy văn minh của xã
hội.
1.3.4. Chức năng phƣơng pháp luận
Mỗi mơn khoa học kinh tế ngành có hệ thống phạm trù, khái niệm khoa
học riêng, song để hiểu được một cách sâu sắc, bản chất, thấy được sự gắn kết
một cách biện chứng giữa kinh tế với chính trị và căn ngun của sự dịch
chuyển trình độ văn minh của xã hội thì cần phải dựa trên cơ sở lý luận kinh tế
7


chính trị. Kinh tế chính trị Mác - Lênin thể hiện chức năng phương pháp luận, là
cơ sở lý luận khoa học cho việc tiếp cận các khoa học kinh tế chuyên ngành.
Các thuật ngữ cần ghi nhớ:
Kinh tế chính trị, chủ nghĩa trọng thương, chủ nghĩa trọng nông, kinh tế
chính trị tư sản cổ điển, kinh tế chính trị Mác - Lênin, quan hệ xã hội của sản
xuất và trao đổi, trừu tượng hóa khoa học, quy luật kinh tế

8


Chƣơng 2

HÀNG HĨA, THỊ TRƢỜNG VÀ VAI TRỊ
CỦA CÁC CHỦ THỂ THAM GIA THỊ TRƢỜNG
Chương 2 trình bày hai phần:
i) Lý luận của C.Mác về sản xuất hàng hóa và hàng hóa, nội dung này sẽ

nhấn mạnh những nội dung lý luận thuộc học thuyết giá trị của C.Mác,
ii) Thị trường và vai trò của các chủ thể tham gia thị trường. Trong nội
dung này, cung cấp các tri thức căn bản về thị trường, cơ chế thị trường, kinh tế
thị trường và các quy luật cơ bản của thị trường.
2.1. LÝ LUẬN CỦA C.MÁC VỀ SẢN XUẤT HÀNG HÓA VÀ HÀNG HĨA

2.1.1. Sản xuất hàng hóa
a) Khái niệm sản xuất hàng hóa
Sản xuất hàng hóa là kiểu tổ chức kinh tế mà ở đó, những người sản xuất
ra sản phẩm khơng nhằm phục vụ mục đích phục vụ nhu cầu tiêu dùng của
chính mình mà để trao đổi, mua bán.
b) Điều kiện ra đời của sản xuất hàng hóa
Sản xuất hàng hóa hình thành và phát triển, cần có hai điều kiện:
Điều kiện thứ nhất, phân công lao động xã hội.
- Phân công lao động xã hội là sự phân chia lao động trong xã hội thành
các ngành, các lĩnh vực sản xuất khác nhau, tạo nên sự chuyên mơn hóa của
những người sản xuất thành những ngành, nghề khác nhau.
- PCLĐXH làm cho mỗi người chỉ sản xuất một hoặc một số sản phẩm
nhất định. Trong khi nhu cầu của họ lại đòi hỏi nhiều loại sản phẩm. Để thỏa
mãn nhu cầu của mình, tất yếu những người sản xuất phải trao đổi sản phẩm với
nhau.
Điều kiện thứ hai: Sự tách biệt tương đối về mặt kinh tế của các chủ thể
sản xuất.
- Sự tách biệt về mặt kinh tế giữa các chủ thể sản xuất làm cho những
người sản xuất độc lập với nhau, khác nhau về lợi ích. Trong điều kiện đó, người
này muốn tiêu dùng sản phẩm của người khác phải thông qua trao đổi, mua bán
sản phẩm, tức là phải trao đổi dưới hình thức hàng hóa.
- Trong lịch sử, sự tách biệt về mặt kinh tế giữa các chủ thể sản xuất hiện
khách quan dựa trên sự tách biệt về quyền sở hữu. Xã hội loài người càng phát
triển, càng làm cho sự tách biệt về quyền sở hữu càng sâu sắc, nền sản xuất hàng

hóa vì thế càng ngày càng phát triển phong phú.
c) Ưu thế của sản xuất hàng hóa
9


So với sản xuất tự nhiên, tự túc thì sản xuất hàng hóa có những ưu điểm
nổi bật sau:
- Một là, tạo khả năng thỏa mãn tối đa các nhu cầu ln phát triển của con
người. Sản xuất hàng hóa không bị hạn chế bởi nhu cầu hạn hẹp của người sản
xuất mà ngược lại nhu cầu lớn và không ngừng tăng lên là một động lực mạnh
mẽ cho sự phát triển của sản xuất hàng hóa.
- Hai là, kích thích sự năng động, sáng tạo của con người. Do việc sản
xuất nhằm hướng tới phụ vụ nhu cầu của người mua hàng hóa cho nên, người
sản xuất phải khơng ngừng sáng tạo, năng động, nắm bắt nhu cầu của người mua
để có thể bán được hàng hóa.
- Ba là, sản xuất hàng hóa thúc đẩy các quan hệ kinh tế ln rộng mở, từ
góp phần thúc đẩy văn minh cho con người. Các quan hệ kinh tế không ngừng
mở rộng, không bị giới hạn bởi phạm vi hạn hẹp cả về không gian và thời gian.
Bên cạnh những mặt tích cực trên, sản xuất hàng hóa cũng có mặt trái và
tác động tiêu cực đối với đời sống kinh tế, xã hội như phân hóa giàu nghèo giữa
những người sản xuất; chạy theo lợi ích cá nhân làm tổn hại đến các giá trị đạo
đức truyền thống, nạn hàng giả, hàng kém chất lượng, thậm chí hàng hóa độc hại
cũng có thể đem ra trao đổi gây tổn hại cho xã hội; sản xuất khơng kiểm sốt
được tiềm ẩn nguy cơ mất cân đối, khủng hoảng kinh tế, phá hoại mơi trường
sinh thái… Những tác động tiêu cực đó có thể hạn chế được, nếu có sự quản lý,
điều tiết của nhà nước.
2.1.2. Hàng hóa
a) Khái niệm hàng hóa
Hàng hóa là sản phẩm của lao động, có thể thỏa mãn một nhu cầu nào đó
của con người thơng qua trao đổi, mua bán.

Hàng hóa có thể sử dụng cho nhu cầu cá nhân hoặc nhu cầu sản xuất.
Hàng hóa có thể tồn tại ở dạng vật thể (hàng hóa hữu hình) hoặc ở dạng phi vật
thể (hàng hóa vơ hình).
b) Hai thuộc tính của hàng hóa
Bất kỳ hàng hóa nào cũng đều có hai thuộc tính là giá trị sử dụng và giá
trị.
- Giá trị sử dụng
+ Giá trị sử dụng là cơng dụng của vật phẩm, có thể thỏa mãn một nhu
cầu nào đó của con người; nhu cầu đó có thể là nhu cầu vật chất hoặc nhu cầu
tinh thần; cũng có thể là nhu cầu cho tiêu dùng cá nhân, có thể là nhu cầu tiêu
dùng cho sản xuất.
+ Giá trị sử dụng của hàng hóa do thuộc tính tự nhiên của các yếu tố cấu
10


thành nên hàng hóa đó quy định. Nền sản xuất càng phát triển, khoa học, công
nghệ càng tiên tiến, càng giúp cho con người phát hiện ra nhiều và phong phú
các giá trị sử dụng của hàng hóa khác nhau.
+ Giá trị sử dụng của hàng hóa là giá trị sử dụng dành đáp ứng yêu cầu
của người mua và được biểu hiện trong q trình tiêu dùng hàng hóa.
- Giá trị
+ Trong nền sản xuất hàng hóa, sản phẩm được sản xuất ra là để trao đổi.
Sở dĩ các hàng hóa có giá trị sử dụng khác nhau nhưng trao đổi được với nhau là
vì chúng có điểm chung giống nhau. Điểm chung đó là: chúng đều là kết quả
của sự hao phí sức lao động. Trao đổi hàng hóa thực chất là trao đổi lao động
này với lao động khác.
+ Các hàng hóa được trao đổi với nhau theo một tỷ lệ nhất định gọi là giá
trị trao đổi. Giá trị trao đổi là quan hệ tỷ lệ về lượng giữa các giá trị sử dụng
khác nhau khi trao đổi với nhau ( ví dụ 1m vải = 10 kg thóc). + Trong sản
xuất hàng hóa, mỗi sản phẩm được sản xuất ra với hao phí lao động cá biệt khác

nhau, tùy thuộc vào các điều kiện cụ thể của sản xuất, song trong trao đổi hàng
hóa, việc trao đổi khơng thể dựa vào hao phí lao động cá biệt của mỗi sản phẩm
mà phải căn cứ vào mức hao phí lao động mà các bên trao đổi thừa nhận (hao
phí lao động xã hội). Hao phí lao động ấy được gọi là giá trị xã hội của hàng
hóa.
Vậy: Giá trị của hàng hóa là lao động xã hội của người sản xuất ra hàng
hóa kết tinh trong hàng hóa ấy.
Như vậy, giá trị hàng hóa biểu hiện mối quan hệ kinh tế giữa những người
sản xuất, trao đổi hàng hóa và là phạm trù lịch sử. Giá trị không thể tự biểu hiện
ra mà biểu hiện thông qua giá trị trao đổi. Giá trị trao đổi là hình thức biểu hiện
ra bên ngồi của giá trị; giá trị là nội dung, là cơ sở của giá trị trao đổi.
c) Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hóa
Hàng hóa có hai thuộc tính là do lao động của người sản xuất hàng hóa có
tính hai mặt: một mặt là lao động cụ thể và mặt khác là lao động trừu tượng.
- Lao động cụ thể là lao động có ích dưới một hình thức cụ thể của những
nghề nghiệp chuyên môn nhất định. Mỗi lao động cụ thể có mục đích lao động
riêng, đối tượng lao động riêng, công cụ lao động riêng, phương pháp lao động
riêng và kết quả riêng.
+ Lao động cụ thể tạo ra giá trị sử dụng của hàng hoá. Các loại lao động
cụ thể khác nhau về chất nên tạo ra những sản phẩm có giá trị sử dụng khác
nhau.
+ Phân cơng lao động xã hội càng phát triển thì xã hội càng nhiều ngành
11


nghề khác nhau, do đó có nhiều giá trị sử dụng khác nhau. Khoa học kỹ thuật,
phân công lao động càng phát triển thì các hình thức lao động cụ thể càng phong
phú, đa dạng.
- Lao động trừu tượng là lao động xã hội của người sản xuất hàng hố
khơng kể đến hình thức cụ thể của nó.

+ Lao động trừu tượng là lao động xét về mặt hao phí sức lao động nói
chung của con người, lao động dù dưới hình thức cụ thể như thế nào thì cũng
đều là sự hao phí sức lao động, là sự hao phí về cơ bắp, thần kinh, trí óc.
+ Lao động trừu tượng tạo ra giá trị của hàng hố. Vì vậy, giá trị hàng
hóa là lao động trừu tượng của người sản xuất kết tinh trong hàng hoá. Lao
động trừu tượng là cơ sở để so sánh, trao đổi các giá trị sử dụng khác nhau.
Lao động cụ thể phản ánh tính chất tư nhân của lao động sản xuất hàng
hóa bởi việc sản xuất cái gì, ở đâu, bao nhiêu, bằng công cụ nào… là việc riêng
của mỗi chủ thể sản xuất. Ngược lại, lao động trừu tượng phản ánh tính chất xã
hội của lao động sản xuất hàng hóa, bởi lao động của mỗi người là một bộ phận
của lao động xã hội, nằm trong hệ thống phân công lao động xã hội. Nên, người
sản xuất phải đặt lao động của mình trong sự liên hệ với lao động của xã hội.
Mâu thuẫn giữa lao động cụ thể và lao động trừu tượng
Mâu thuẫn này xuất hiện khi:
- Sản phẩm do những người sản xuất hàng hóa tạo ra không phù hợp với
nhu cầu xã hội.
- Mức tiêu hao lao động cá biệt cao hơn mức tiêu hao mà xã hội có thể
chấp nhận được. Khi đó, sẽ có một số hàng hóa khơng bán được hoặc bán thấp
hơn mức hao phí lao động đã bỏ ra, khơng đủ bù đắp chi phí. Nghĩa là có một số
hao phí lao động cá biệt khơng được xã hội thừa nhận. Đây là mầm mống của
khủng hoảng thừa.
d) Lượng giá trị của hàng hóa và các nhân tố ảnh hưởng đến lượng giá
trị của hàng hóa
- Thời gian lao động xã hội cần thiết - đơn vị đo lường lượng giá trị của
hàng hóa
+ Lượng giá trị trong mỗi đơn vị hàng hố chính là số lượng lao động đã
hao phí để sản xuất ra hàng hóa đó và hao phí này được tính bằng thời gian lao
động để sản xuất ra hàng hóa. Tuy nhiên, thời gian lao động ấy phải được tính
bằng thời gian lao động xã hội cần thiết. (chứ khơng phải là thời gian hao phí
lao động cá biệt). Đó là thời gian lao động ở mức trung bình và được xã hội thừa

nhận.
Thời gian lao động xã hội cần thiết là thời gian sản xuất ra một đơn vị
12


giá trị hàng hóa trong điều kiện trung bình với trình độ thành thạo trung bình,
cường độ lao động trung bình trong những điều kiện bình thường của xã hội.
Vậy, lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa là lượng thời gian lao động
xã hội cần thiết để sản xuất ra đơn vị hàng hóa đó.
Trong sản xuất, người sản xuất thường phải tìm mọi cách để giảm thời
gian hao phí lao động cá biệt của mình xuống mức thấp hơn mức hao phí lao
động xã hội cần thiết để có được ưu thế trong cạnh tranh.
Xét về mặt cấu thành, lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa được sản
xuất ra bao hàm:
- Hao phí lao động quá khứ đã được kết tinh trong các yếu tố nguyên vật
liệu, thiết bị, vật tư đầu vào (hao phí lao động đã được vật hoá), giá trị của các
yếu tố tư liệu sản xuất này còn gọi là giá trị cũ.
- Hao phí lao động sống của người lao động: là hao phí lao động của
người sản xuất trực tiếp tạo ra hàng hóa đó.
Nếu ký hiệu G là giá trị hàng hóa, c là hao phí lao động quá khứ tạo ra tư
liệu sản xuất, v + m là hao phí lao động sống (lao động hiện tại) thì G = c + v +
m. Trong đó c là giá trị cũ, v + m là giá trị mới.
- Các nhân tố ảnh hưởng đến lượng giá trị của hàng hóa
Thứ nhất, năng suất lao động.
+ Năng suất lao động là là năng lực sản xuất của người lao động, được
tính bằng số lượng sản phẩm sản xuất ra trong một đơn vị thời gian, hay số
lượng thời gian hao phí để sản xuất ra một đơn vị sản phẩm.
+ Khi tăng năng suất lao động, số lượng sản phẩm sản xuất ra trong một
thời gian tăng lên, mức hao phí lao động cần thiết trong một đơn vị hàng hóa
giảm xuống và làm giảm lượng giá trị trong một đơn vị hàng hóa. Năng suất lao

động có mối quan hệ tỷ lệ nghịch với lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa.
+ Các nhân tố tác động đến năng suất lao động gồm những yếu tố chủ yếu
như: trình độ của người lao động; trình độ tiên tiến và mức độ trang bị kỹ thuật,
khoa học, cơng nghệ trong q trình sản xuất; trình độ quản lý; cường độ lao
động và yếu tố tự nhiên.
Thứ hai, cường độ lao động
+ Cường độ lao động là mức độ khẩn trương, tích cực của hoạt động lao
động trong sản xuất.
+ Tăng cường độ lao động làm cho tổng số sản phẩm sản xuất trong một
đơn vị thời gian tăng lên song nếu các nhân tố khác không thay đổi thì hao phí
lao động cũng tăng tương ứng. Vì vậy, tổng lượng giá trị của tất cả các hàng hóa
gộp lại tăng lên. Song, lượng thời gian hao phí để sản xuất một đơn vị hàng hóa
13


khơng thay đổi, dó đó giá trị của một hàng hóa khơng đổi.
+ Tăng cường độ lao động cũng có ý nghĩa rất quan trọng trong việc tạo ra
số lượng các giá trị sử dụng nhiều hơn, góp phần thỏa mãn tốt hơn nhu cầu của
xã hội. Cường độ lao động chịu ảnh hưởng của các yếu tố sức khỏe, thể chất,
tâm lý, trình độ tay nghề thành thạo của người lao động, công tác tổ chức, kỷ
luật lao động…
+ Cần chú ý là tăng cường độ lao động sẽ làm tăng mức hao phí lao động
của người sản xuất trong một thời gian. Xét về mặt này, tăng cường độ lao động
cũng giống như việc kéo dài thời gian lao động. Do đó, kéo dài thời gian lao
động cũng có tác động tới giá trị giống như tăng cường độ lao động.
Thứ ba, tính chất phức tạp hay giản đơn của lao động.
+ Lao động giản đơn là lao động khơng địi hỏi có q trình đào tạo một
cách hệ thống, chuyên sâu về chuyên môn, kỹ năng, nghiệp vụ cũng có thể thao
tác được.
+ Lao động phức tạp là những hoạt động lao động yêu cầu phải trải qua

một quá trình đào tạo về kỹ năng, nghiệp vụ theo yêu cầu của những nghề
nghiệp chuyên môn nhất định.
Với tính chất khác nhau đó, nên, trong cùng một đơn vị thời gian, một
hoạt động lao động phức tạp sẽ tạo ra được nhiều lượng giá trị hơn so với lao
động giản đơn. C.Mác gọi lao động phức tạp là lao động giản đơn được nhân bội
lên.
2.1.3. Tiền
a) Bản chất của tiền
Tiền là kết quả của quá trình phát triển sản xuất và trao đổi hàng hóa, là
sản phẩm của sự phát triển các hình thái giá trị từ thấp đến cao.
- Hình thái giản đơn hay ngẫu nhiên của giá trị: Trong lịch sử, khi sản
xuất chưa phát triển, việc trao đổi hàng hóa lúc đầu chỉ mang tính đơn lẻ, ngẫu
nhiên, người ta trao đổi trực tiếp hàng hóa có giá trị sử dụng này để đổi lấy một
hàng hóa có giá trị sử dụng khác. Hàng hóa được dùng để biểu hiện giá trị gọi là
vật ngang giá. (1m vải = 10 kg thóc)
- Hình thái mở rộng của giá trị: Quá trình sản xuất phát triển hơn, hàng
hóa được sản xuất ra phong phú hơn, nhu cầu của con người cũng đa dạng hơn,
trao đổi được mở rộng và trở nên thường xuyên hơn, một hàng hóa có thể được
đem trao đổi với nhiều hàng hóa khác nhau. Trong hình thái này vật ngang giá
được mở rộng ở nhiều hàng hóa. (1m vải = 10 kg thóc, hoặc = 1con cừu, hoặc
0,1 gr vàng…)
- Hình thái tiền tệ: trong hình thái này, những người sản xuất hàng hóa
14


quy ước thống nhất sử dụng một loại hàng hóa nhất định làm vật ngang giá
chung. Hình thái tiền của giá trị hàng hóa xuất hiện. Q trình đó tiếp tục được
thúc đẩy đến khi những người sản xuất hàng hóa cố định yếu tố ngang giá chung
đó ở vàng hoặc bạc. Tiền vàng hoặc tiền bạc xuất hiện trở thành vật ngang giá
chung cho toàn bộ thế giới hàng hóa. Khi đó, người tiêu dùng muốn có được

một loại hàng hóa để thỏa mãn nhu cầu, họ có thể sử dụng tiền để mua hàng hóa
ấy. (1m vải, 10 kg thóc, 1 con cừu = 0,1gr vàng).
Như vậy, về bản chất, tiền là một loại hàng hóa đặc biệt, là vật ngang
giá chung cho thế giới hàng hóa. Tiền là hình thái biểu hiện giá trị của hàng
hóa. Tiền phản ánh lao động xã hội và quan hệ giữa những người sản xuất
và trao đổi hàng hóa.
Khi tiền ra đời thì giá trị của hàng hóa sẽ được biểu hiện bằng một số
lượng tiền, số tiền ấy được gọi là giá cả hàng hóa. Vậy, giá cả là biểu hiện bằng
tiền của giá trị hàng hóa.
Giá cả hàng hóa trước hết do giá trị hàng hóa quyết định nhưng nó cịn
chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố như: quan hệ cung cầu, tình trạng đầu cơ, giá
trị của đồng tiền…do đó, giá cả sẽ vận động lên xuống xoay quanh giá trị.
b) Chức năng của tiền
Theo C.Mác, tiền có năm chức năng sau:
Thước đo giá trị: Thực hiện chức năng thước đo giá trị, tiền được dùng để
biểu hiện và đo lường giá trị của tất cả các hàng hóa khác nhau. Để đo lường giá
trị của các hàng hóa, tiền cũng phải có giá trị. Vì vậy để thực hiện chức năng
thước đo giá trị người ta ngầm hiểu đó là tiền vàng. Sở dĩ như vậy là vì giữa giá
trị của vàng và giá trị của hàng hóa trong thực tế đã phản ánh lượng lao động xã
hội hao phí nhất định.
Phương tiện lưu thơng:
Khi thực hiện chức năng phương tiện lưu thông, tiền được dùng làm mơi
giới cho q trình trao đổi hàng hóa. Cơng thức vận động của lưu thơng hàng
hóa là H – T – H.
Để phục vụ lưu thơng hàng hóa, nhà nước đúc vàng thành những đơn vị
tiền tệ nhất định, sau đó là đúc tiền bằng kim loại.
Để thực hiện chức năng lưu thông, không nhất thiết phải dùng tiền vàng
(tiền đủ giá trị), mà chỉ cần tiền ký hiệu giá trị (tiền khơng có giá trị nội tại). Từ
đó tiền giấy ra đời và sau này là các loại tiền ký hiệu giá trị khác như tiền kế
toán, tiền séc, tiền điện tử, gần đây với sự phát triển của thương mại điện tử, các

loại tiền ảo xuất hiện (bitcoin) và đã có quốc gia chấp nhận bitcoin là phương
tiện thanh toán.
15


Tiền giấy ra đời giúp trao đổi hàng hóa được tiến hành dễ dàng, thuận lợi
và ít tốn kém hơn tiền vàng, tiền kim loại. Tuy nhiên, tiền giấy chỉ là ký hiệu giá
trị, bản thân chúng khơng có giá trị thực nên nhà nước phải in và phát hành số
lượng tiền giấy theo yêu cầu của quy luật lưu thông tiền tệ. Nếu phát hành quá
nhiều tiền giấy sẽ làm cho giá cả tăng lên, gây ra lạm phát.
Phương tiện cất trữ: Tiền là đại diện cho giá trị, đại diện cho của cải nên
khi tiền xuất hiện, thay vì cất trữ hàng hóa, người dân có thể cất trữ bằng tiền.
Lúc này tiền được rút ra khỏi lưu thơng, đi vào cất trữ dưới hình thái vàng, bạc
và sẵn sàng tham gia lưu thông khi cần thiết.
Phương tiện thanh toán: Khi thực hiện chức năng thanh toán, tiền được
dùng để trả nợ, trả tiền mua chịu hàng hóa…Chức năng phương tiện thanh toán
của tiền gắn liền với chế độ tín dụng thương mại, tức mua bán thơng qua chế độ
tín dụng, thanh tốn khơng dùng tiền mặt mà chỉ dùng tiền trên sổ sách kế toán,
hoặc tiền trong tài khoản, tiền ngân hàng, tiền điện tử…
Tiền tệ thế giới: Khi trao đổi hàng hóa mở rộng ra ngồi biên giới quốc
gia, tiền làm chức năng tiền tệ thế giới. Lúc này tiền được dùng làm phương tiện
mua bán, thanh toán quốc tế giữa các nước với nhau. Để thực hiện chức năng
này, tiền phải có đủ giá trị, phải là tiền vàng hoặc những đồng tiền được công
nhận là phương tiện thanh toán quốc tế như USD, Euro.
2.1.4. Dịch vụ và một số hàng hóa đặc biệt
a) Dịch vụ
Dịch vụ là sản phẩm kinh tế gồm những công việc dưới dạng lao động thể
lực, khả năng tổ chức, quản lí, kiến thức và kĩ năng chun mơn nhằm phục vụ
cho nhu cầu sản xuất kinh doanh hay sinh hoạt tiêu dùng của tổ chức, cá nhân.
Bản chất của dịch vụ là sự cung ứng để đáp ứng nhu cầu. Trong nền kinh

tế thị trường, hoạt động cung ứng dịch vụ rất đa dạng, phong phú. Đó có thể là
các dịch vụ tiêu dùng như ăn uống, sửa chữa nhà cửa, máy móc gia dụng; các
dịch vụ cơng cộng như cung ứng điện, nước, vệ sinh đô thị; các dịch vụ hỗ trợ
cho sản xuất kinh doanh như ngân hàng, bảo hiểm, vận tải; các dịch vụ mang
tính nghề nghiệp chun mơn cao như kiểm tốn, tư vấn kiến trúc, tư vấn sức
khỏe, tư vấn pháp luật...
- Dịch vụ là một loại hàng hóa, nhưng đó là hàng hóa vơ hình. Để có được
các loại dịch vụ, người ta cũng phải hao phí sức lao động và mục đích của việc
cung ứng dịch vụ cũng là nhằm thỏa mãn nhu cầu của người có nhu cầu về loại
hình dịch vụ đó.
- Khác với hàng hóa thơng thường, hàng hóa dịch vụ có đặc điểm là:
+ Dịch vụ là hàng hóa khơng thể cất trữ.
16


+ Việc sản xuất và tiêu dùng dịch vụ được diễn ra đồng thời.
+ Không chuyển quyền sở hữu được.
Trong điều kiện ngày nay, do sự phát triển của phân công lao động xã hội
dưới tác động của sự phát triển khoa học cơng nghệ, dịch vụ ngày càng có vai
trò quan trọng trong việc thỏa mãn nhu cầu của con người.
b) Một số hàng hóa đặc biệt
Nền sản xuất hàng hóa phát triển thúc đẩy hình thành quan hệ mua bán
nhiều yếu tố khơng hồn tồn do lao động hao phí mà có. Những yếu tố này
được xem là những yếu tố có tính hàng hóa. Vì chúng hội đủ giá trị sử dụng, có
giá cả, có thể trao đổi, mua bán.
Đất đai
Đất đai là một phần của vỏ quả địa cầu. Theo nghĩa đó, đất đai nhìn
chung khơng phải là kết quả của sự hao phí sức lao động. Tuy nhiên, độ màu
mỡ và sự tiện dụng của mảnh đất lại có thể là kết quả của hao phí sức lao động.
Đó là trường hợp mảnh đất là kết quả của hoạt động khai hoang, phục hóa hoặc

san lấp mà có, lao động khơng tạo ra đất đai nhưng có thể làm tăng giá trị sử
dụng của nó.
Đất đai có giá trị sử dụng: Đất đai có thể là đối tượng lao động (để sản
xuất), cũng có thể là tư liệu tiêu dùng (để làm chỗ ở).
Cùng với sự phát triển của nền sản xuất xã hội, dân số ngày một gia tăng,
đơ thị hóa ngày càng mở rộng, làm cho nhu cầu về đất đai để phục vụ sản xuất
hoặc xây dựng nơi ở cho con người ngày càng gia tăng. Từ đó thúc đẩy các giao
dịch, mua bán đất đai.
Mua, bán đất đai thực chất là mua bán quyền sử dụng một mảnh đất để
xác định tính hợp pháp của việc sử dụng mảnh đất đó, để phân định quyền được
sử dụng mảnh đất đó với người khác. Trong trường hợp này quyền sử dụng đất
có tính hàng hóa, vì nó được trao đổi, mua bán và nó có thể thỏa mãn nhu cầu
của con người. Còn trong trường hợp việc xúc đất từ chỗ này, chuyển qua chỗ
khác (để san lấp mặt bằng chẳng hạn) thông qua trao đổi, mua bán là hiện tượng
phái sinh của việc mua, bán quyền sử dụng đất. Bởi lẽ, người bán muốn bóc một
cấu phần đất đai để bán cho người khác, tất yếu người đó phải có quyền sử dụng
mảnh đất đó. Trong trường hợp khơng có quyền sử dụng đất mà tự ý bóc mảnh
đất đó để bán là sự lạm dụng tự nhiên.
Như vậy, quyền sử dụng đất cũng có thể mua bán được, nó có tính hàng
hóa, nó có giá trị sử dụng. Cơ sở của sự hình thành hàng hóa kiểu như vậy
khơng ngun nghĩa là do hao phí lao động trừu tượng, mà do sự khan hiếm của
đất đai trong một không gian nhất định với một cộng đồng xã hội nhất định nên
17


làm cho yếu tố tự nhiên cũng có thể được trao đổi, mua bán.
Ngày nay, do nhu cầu nguồn lực và mặt bằng để phục vụ sản xuất, kinh
doanh, người ta cịn có thể mua, bán cả mặt nước, thậm chí một phần mặt biển,
sơng, hồ… những hiện tượng này chỉ là sự phái sinh của việc sử dụng đất đai để
trao đổi, mua bán dựa trên quyền sử dụng đã được thừa nhận mà thôi.

Trong điều kiện kinh tế thị trường, xuất hiện hiện tượng một bộ phận xã
hội trở nên giàu có do mua bán quyền sử dụng đất. Số lượng tiền đó chính là hệ
quả của việc tiền từ chủ thể này chuyển qua chủ thể khác, trong phạm vi tồn xã
hội, giá trị khơng phát sinh từ các giao dịch đó. Tiền trong trường hợp như vậy
là phương tiện thanh tốn, khơng phải là thước đo giá trị. Quyền sử dụng đất
cũng có giá cả, nhưng trong trường hợp đó, giá cả khơng phải phản ánh giá trị
của quyền sử dụng đất, mà phản ánh mối quan hệ giữa con người với nhau trong
sự khan hiếm đất.
Thương hiệu (danh tiếng)
Thương hiệu là các giá trị được tạo nên qua quá trình xây dựng, phát
triển doanh nghiệp, giúp khẳng định sức cạnh tranh và giá trị của mình trên thị
trường.
Thương hiệu hay danh tiếng khơng phải tự nhiên có được, nó là kết quả
của sự nỗ lực của sự hao phí sức lao động của người tạo ra và nắm giữ thương
hiệu, thậm chí là của nhiều người.
Thương hiệu là loại tài sản đặc biệt, thậm chí được coi là tài sản quan
trọng nhất, có ảnh hưởng rất lớn đến quyết định lựa chọn của người tiêu dùng,
nhân viên, nhà đầu tư và chính quyền.
Trong thực tế, thương hiệu của một doanh nghiệp (hay danh tiếng của một
cá nhân) cũng có thể được trao đổi, mua bán, được định giá, tức chúng có giá cả,
thậm chí có giá cả cao. Giá cả của thương hiệu được xác định chủ yếu bằng
cách xác định thu nhập trong tương lai có thể kiếm được nhờ thương hiệu.
Giá cả thương hiệu vừa phản ánh giá trị hoạt động của lao động tạo ra
thương hiệu, vừa phản ánh quan hệ khan hiếm, vừa phản ánh lợi ích kỳ vọng của
người mua.
Chứng khốn và một số giấy tờ có giá
Chứng khốn (cổ phiếu, trái phiếu) và một số loại giấy tờ có giá (ngân
phiếu, thương phiếu) cũng là một loại hàng hóa, có thể mua bán, trao đổi và đem
lại lượng tiền lớn hơn cho người mua, bán. C.Mác gọi những loại giấy tờ này là
tư bản giả để phân biệt với tư bản tham gia thực tế vào quá trình sản xuất trao

đổi hàng hóa trong nền kinh tế.
Mua, bán chứng khốn trở thành một loại thị trường hàng hóa phái sinh,
18


được gọi là thị trường chứng khoán để phân biệt với thị trường hàng hóa (dịch
vụ) thực.
Cơ sở để mua, bán các loại chứng khốn hoặc giấy tờ có giá, các loại giấy
tờ chứng khốn đó phải dựa trên cơ sở sự tồn tại của một tổ chức sản xuất kinh
doanh có thực. (PAC: cổ phiếu của Cơng ty cổ phần pin Miền Nam, PAI: cổ
phiếu của CTCP Công nghệ thơng tin, Viễn thơng và Tự động hóa Dầu Khí,
PBC: cổ phiếu của CTCP Dược phẩm Trung ương I – Pharbaco…). Khơng ai có
thể mua một loại chứng khốn, hay giấy tờ có giá nào đó mà loại chứng khốn
này không gắn với một chủ thể sản xuất kinh doanh thực trong nền kinh tế.
Giá cả của chứng khoán phụ thuộc chủ yếu vào thu nhập của chúng (cổ
tức, trái tức) và phản ánh lợi ích kỳ vọng của người mua.
2.2. THỊ TRƢỜNG VÀ VAI TRÕ CỦA CÁC CHỦ THỂ THAM GIA THỊ
TRƢỜNG

2.2.1. Thị trƣờng
a) Khái niệm về thị trường
Thị trường ra đời, phát triển cùng với sự phát triển của sản xuất hàng hoá.
Theo nghĩa hẹp, thị trường là nơi diễn ra hành vi trao đổi, mua bán hàng
hoá giữa các chủ thể kinh tế với nhau. Tại đó, người có nhu cầu về hàng hố,
dịch vụ sẽ nhận được thứ mà mình cần và ngược lại, người có hàng hoá, dịch vụ
sẽ nhận được một số tiền tương ứng. Thị trường có biểu hiện dưới hình thái thể
là chợ, cửa hàng, quầy hàng lưu động, văn phòng giao dịch hay siêu thị…
Theo nghĩa rộng, thị trường là tổng hòa các mối quan hệ liên quan đến
trao đổi, mua bán hàng hóa trong xã hội, được hình thành do những điều kiện
lịch sử, kinh tế, xã hội nhất định. Theo nghĩa này, thị trường là tổng thể các

mối quan hệ kinh tế gồm cung cầu, giá cả; quan hệ hàng - tiền; quan hệ giá
trị, giá trị sử dụng; quan hệ hợp tác, cạnh tranh; quan hệ trong nước, ngoài
nước…các quan hệ và yếu tố kinh tế này được vận động theo quy luật của thị
trường.
b) Phân loại thị trường
- Căn cứ vào đối tượng hàng hóa đưa ra mua bán trên thị trường, có thể
chia ra thị trường tư liệu sản xuất và thị trường tư liệu tiêu dùng.
- Căn cứ vào phạm vi hoạt động, có thể chia ra thị trường trong nước và
thị trường thế giới.
- Căn cứ vào đầu vào và đầu ra của quá trình sản xuất có thể chia ra thị
trường các yếu tố đầu vào, thị trường hàng hóa đầu ra.
- Căn cứ vào tính chun biệt của thị trường có thể chia thành các loai thị
trường gắn với các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội.
19


- Căn cứ vào tính chất và cơ chế vận hành của thị trường, có thể chia ra thị
trường tự do, thị trường có điều tiết, thị trường cạnh tranh hồn hảo, thị trường
cạnh tranh khơng hồn hảo (độc quyền).
Ngày nay, các nền kinh tế phát triển ngày càng nhanh và phức tạp hơn, do
đó hệ thống thị trường cũng biến đổi phù hợp với điều kiện, trình độ phát triển
của nền kinh tế.
c) Vai trò của thị trường
Một là, thị trường vừa là điều kiện, vừa là môi trường cho sản xuất phát
triển. Sản xuất hàng hóa càng phát triển, sản xuất ra càng nhiều hàng hóa, dịch
vụ thì càng đòi hỏi thị trường tiêu thụ rộng lớn hơn. Sự mở rộng thị trường đến
lượt nó lại thúc đẩy trở lại sản xuất phát triển. Vì vậy, thị trường là môi trường
kinh doanh, là điều kiện không thể thiếu được của quá trình sản xuất kinh doanh.
Thị trường là cầu nối giữa sản xuất với tiêu dùng. Khơng có thị trường thì sản
xuất và trao đổi hàng hóa khơng thể tiến hành một cách bình thường. Thị trường

đặt ra các nhu cầu tiêu dùng, buộc các doanh nghiệp muốn tồn tại phải nắm bắt
được các nhu cầu đó, là lực lượng hướng dẫn, định hướng sản xuất kinh doanh.
Hai là, thị trường là nơi quan trọng để đánh giá, kiểm định năng lực của
các chủ thể kinh tế. Mọi hoạt động sản xuất và trao đổi phải căn cứ trên hao phí
lao động xã hội cần thiết. Năng lực của các chủ thể kinh tế sẽ được kiểm định rõ
nhất trên thị trường. Khi thị trường không chấp nhận sản phẩm, hàng hóa, dịch
vụ của các chủ thể, khi đó đồng nghĩa với việc chủ thể đó sẽ phải đối diện với
việc phá sản. Khi thị trường chấp nhận, hàng hố được khách hàng ưa chuộng
thì sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp được coi là có hiệu quả. Thị trường
chính là thước đo hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp.
Ba là, thị trường gắn kết nền kinh tế thành một chỉnh thể từ sản xuất, phân
phối, lưu thông, trao đổi, tiêu dùng, gắn kết nền sản xuất trong nước với nền
kinh tế thế giới. Thị trường điều chỉnh sản xuất, liên kết nền kinh tế thành một
thể thống nhất, gắn các quá trình kinh tế trong nước với các quá trình kinh tế thế
giới. Thị trường là nơi kiểm nghiệm các chi phí và thực hiện yêu cầu quy luật
tiết kiệm lao động xã hội. Thị trường là khách quan, các chủ thể kinh tế phải tiếp
cận thị trường, tuận thủ quy luật thị trường và thích ứng với biến đổi của thị
trường.
d) Chức năng chủ yếu của thị trường
Chức năng cơ bản của thị trường có thể được khái quát cụ thể gồm:
Một là, chức năng thừa nhận giá trị và giá trị sử dụng của hàng hóa. Thị
trường là nơi thừa nhận cơng dụng, tính có ích hay giá trị sử dụng của hàng hố,
thừa nhận chi phí lao động để sản xuất ra hàng hoá. Sản phẩm của người sản
20


xuất tiêu thụ được trên thị trường, tức là hàng hóa đã được thị trường thừa nhận
giá trị và giá trị sử dụng. Khi đó, q trình tái sản xuất mới tiếp tục diễn ra bình
thường. Chức năng này địi hỏi các doanh nghiệp khi tiến hành hoạt động sản
xuất kinh doanh phải tìm hiểu kỹ thị trường, đặc biệt là nhu cầu thị trường; phải

xác định thị trường cần gì, khối lượng bao nhiêu... để hàng hóa sản xuất ra có
thể tiêu thụ được.
Hai là, thị trường là nơi thực hiện giá trị của hàng hóa. Giá trị là lao động
xã hội kết tinh trong hàng hóa, nằm trong hàng hóa. Do vậy, muốn thu được giá
trị đó, hàng hóa phải bán được. Người sản xuất chỉ có thể thực hiện được giá trị
của hàng hóa, dịch vụ thơng qua thị trường. Vì vậy, thị trường là nơi thực hiện
các hành vi trao đổi hàng hóa, thực hiện giá trị hàng hóa và thực hiện cân bằng
cung cầu từng loại hàng hóa.
Ba là, thị trường cung cấp thơng tin cho các chủ thể kinh tế, điều tiết và
kích thích hoạt động đổi mới, hạ thấp hao phí lao động cá biệt. Thị trường là nơi
phát tín hiệu, thơng tin về tình hình cung, cầu, giá cả và những biến động của
nền kinh tế. Căn cứ thông tin trên thị trường, người sản xuất kinh doanh đưa ra
được các quyết định, hành vi ứng xử cụ thể của mình nhằm thu được lợi ích lớn
nhất. Người tiêu dùng cũng dựa vào thông tin này để quyết định hành vi mua
sắm.
Bốn là, thị trường hoạt động như một trọng tài khách quan, dân chủ trong
việc chọn lọc các yếu tố tiến bộ, có ích cho xã hội. Với chức năng này, thị
trường thực hiện việc chọn lọc, đào thải, kích thích hoặc hạn chế sản xuất, tiêu
dùng, đảm bảo cho sản xuất phù hợp với nhu cầu xã hội.
2.2.2. Cơ chế thị trƣờng và nền kinh tế thị trƣờng
a) Cơ chế thị trường
Cơ chế thị trường là hệ thống các quan hệ kinh tế mang đặc tính tự điều
chỉnh các cân đối của nền kinh tế theo yêu cầu của các quy luật kinh tế.
Dấu hiệu đặc trưng của cơ chế thị trường là cơ chế hình thành giá cả một
cách tự do. Người bán, người mua thông qua thị trường để xác định giá cả của
hàng hóa, dịch vụ.
Cơ chế thị trường là phương thức cơ bản để phân phối và sử dụng các
nguồn vốn, tài nguyên, công nghệ, sức lao động, thơng tin, trí tuệ…Đây là cơ
chế vận hành nền kinh tế mang tính khách quan, do bản thân nền sản xuất hàng
hóa hình thành. Cơ chế thị trường được A.Smith goại là cơ chế điều khiển của

«bàn tay vơ hình » có khả năng tự điều chỉnh các quan hệ kinh tế.
b) Nền kinh tế thị trường
Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế được vận hành theo cơ chế thị
21


trường. Đó là nền kinh tế hàng hóa phát triển ở trình độ cao ở đó mọi quan hệ
sản xuất và trao đổi đều được thông qua thị trường, chịu sự tác động, điều tiết
của các quy luật hoạt động trên thị trường.
Với tư cách là nền kinh tế hàng hóa phát triển ở trình độ cao, nền kinh
tế thị trường là sản phẩm của văn minh nhân loại. Sự hình thành kinh tế thị
trường là khách quan trong lịch sử từ kinh tế tự nhiên, tự túc, kinh tế hàng
hóa rồi từ kinh tế hàng hóa phát triển thành kinh tế thị trường. Kinh tế thị
trường cũng trải qua quá trình phát triển ở các trình độ khác nhau từ kinh tế
thị trường sơ khai đến kinh tế thị trường hiện đại ngày nay.
Đặc trưng chung của kinh tế thị trường:
Thứ nhất, kinh tế thị trường đòi hỏi sự tồn tại của các chủ thể kinh tế độc
lập dưới nhiều hình thức sở hữu khác nhau. Các chủ thể kinh tế độc lập và bình
đẳng với nhau trước pháp luật và trong hoạt động sản xuất kinh doanh, song lại
có vai trị,vị thế và chức năng đặc thù trên thị trường.
Thứ hai, thị trường đóng vai trị quyết định trong việc phân bổ các nguồn
lực xã hội và có sự tồn tại đồng thời của các thị trường khác nhau như thị trường
hàng hóa, thị trường dịch vụ, thị trường sức lao động, thị trường tài chính, thị
trường bất động sản, thị trường khoa học công nghệ…
Thứ ba, giá cả được hình thành trên cơ sở giá trị hàng hóa và quan hệ
cung cầu nhằm mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận; cạnh tranh vừa là mơi trường, vừa
là động lực thúc đẩy kinh tế thị trường phát triển.
Thứ tư, động lực phát triển quan trọng nhất của kinh tế thị trường là lợi
ích kinh tế, mà trước hết là lợi ích của các nhà đầu tư, của những người tiêu
dùng, lợi ích của nhà nước và tồn xã hội.

Thứ năm, nhà nước là chủ thể của nền kinh tế, thực hiện quản lý toàn bộ
nền kinh tế nhằm khắc phục những khuyết tật của thị trường, thúc đẩy những
yếu tố tích cực, đảm bảo sự bình đẳng xã hội và sự ổn định của toàn bộ nền kinh
tế.
Thứ sáu, kinh tế thị trường là nền kinh tế mở, thị trường trong nước gắn
liền với thị trường quốc tế.
Các đặc trưng trên mang tính phổ biến của mọi nền kinh tế thị trường.
Tuy nhiên, tùy theo điều kiện lịch sử cụ thể và chế độ chính trị xã hội của mỗi
quốc gia mà các đặc trưng đó thể hiện khơng hồn tồn giống nhau, tạo nên tính
đặc thù và các mơ hình kinh tế thị trường khác nhau.
Ưu thế của nền kinh tế thị trường:
Kinh tế thị trường là nền kinh tế hàng hóa phát triển ở trình độ cao, cho
nên ngoài những ưu thế của nền kinh tế hàng hóa như đã được nghiên cứu, kinh
22


tế thị trường các ưu thế nổi bật là :
Một là, kinh tế thị trường tạo động lực kích thích hoạt động của các chủ
thể kinh tế, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động tự do của họ, qua đó tập hợp và
phát huy được trí tuệ, tiềm lực của các chủ thể sản xuất kinh doanh, thúc đẩy
tăng trưởng kinh tế, tăng năng suất lao động, tăng hiệu quả sản xuất, làm cho
nền kinh tế hoạt động năng động, hiệu quả.
Hai là, kinh tế thị trường với sự tác động của các quy luật kinh tế tạo ra
sự phù hợp tự phát giữa khối lượng, cơ cấu sản xuất với khối lượng, cơ cấu nhu
cầu tiêu dùng của xã hội. Nhờ đó, nhu cầu tiêu dùng về các loại hàng hóa, dịch
vụ khác nhau được đáp ứng kịp thời; người tiêu dùng được thỏa mãn nhu cầu
cũng như đáp ứng đầy đủ mọi chủng loại hàng hóa, dịch vụ.
Ba là, kinh tế thị trường tạo ra cơ chế phân bổ các nguồn lực một cách tối
ưu. Trong nền kinh tế thị trường, việc di chuyển, phân bổ các yếu tố sản xuất,
vốn, lợi ích… theo nguyên tắc cạnh tranh, người giỏi sẽ được nhiều hơn người

kém. Các nguồn lực sẽ được di chuyển đến nơi sử dụng với hiệu quả cao nhất
mà khơng tốn kém chi phí của cơ chế giám sát, điều hành nền kinh tế bởi kế
hoạch tập trung của nhà nước.
Bốn là, kinh tế thị trường tạo động lực kích thích đổi mới kỹ thuật, hợp lý
hóa sản xuất một cách mạnh mẽ nhất. Sức ép của cạnh tranh buộc những người
sản xuất phải giảm chi phí sản xuất cá biệt đến mức tối thiểu bằng cách áp dụng
những phương pháp sản xuất tốt nhất, không ngừng đổi mới kỹ thuật, công nghệ
sản xuất, đổi mới sản phẩm, đổi mới tổ chức sản xuất, nâng cao hiệu quả quản lý
kinh doanh.
Năm là, kinh tế thị trường góp phần thúc đẩy xu thế liên doanh, liên kết và
đẩy mạnh giao lưu kinh tế giữa các nước thông qua các sản phẩm mang bản sắc
riêng của từng dân tộc, từng địa phương, từng quốc gia. Các nước đang phát
triển có cơ hội được chuyển giao và tiếp nhận công nghệ hiện đại, kinh nghiệm
quản lý tiên tiến từ các nước phát triển; ngược lại, các nước phát triển có điều
kiện để tranh thủ thị trường, khai thác nguồn tài nguyên, nhân công giá rẻ từ các
nước đang phát triển.
Khuyết tật của nền kinh tế thị trường
Bên cạnh những ưu thế, kinh tế thị trường cũng có khơng ít những khuyết
tật vốn có mà phần nhiều trong số đó tự nó khơng thể khắc phục, sửa chữa được.
Những hạn chế cơ bản của kinh tế thị trường bao gồm:
Một là, kinh tế thị trường tự nó khơng đảm bảo cung ứng tốt một số hàng
hóa dịch vụ cơng cộng mà thiếu những hàng hóa, dịch vụ này, hầu hết các chủ
thể kinh tế khơng hoạt động được. Đó là hệ thống kết cấu hạ tầng, an sinh xã
23


hội, nghiên cứu khoa học cơ bản, bảo vệ môi trường, quốc phòng, an ninh…
Đây là những lĩnh vực đòi hỏi vốn đầu tư lớn, thời gian thu hồi vốn chậm, lợi
nhuận thấp, nhiều rủi ro… nên các nhà đầu tư tư nhân không muốn thực hiện,
trừ phi được trợ cấp từ ngân sách nhà nước.

Hai là, mục đích hoạt động của doanh nghiệp trong kinh tế thị trường là
tối đa hóa lợi ích của bản thân họ, chạy theo lợi ích trước mắt, ngắn hạn. Điều
này có thể dẫn đến tình trạng khai thác cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, ô nhiễm
môi trường, mất cân đối giữa các vùng kinh tế, làm gia tăng một số loại tội
phạm và tệ nạn xã hội…
Ba là, phân phối thu nhập trong kinh tế thị trường là tự phát có thể dẫn
tới phân hóa giàu nghèo, chênh lệch thu nhập, phân cực của cải; thậm chí làm
gia tăng tình trạng bất cơng xã hội, làm nảy sinh mâu thuẫn và xung đột xã hội.
Bốn là, kinh tế thị trường gắn liền với cạnh tranh nên các chủ thể kinh tế
có thể vì lợi ích riêng mà độc chiếm hoặc che giấu thơng tin, độc chiếm phát
minh sáng chế. Kinh tế thị trường phát triển có thể dẫn tới độc quyền và cùng
với đó là tình trạng lũng đoạn sản phẩm, thị trường, giá cả, kìm hãm đổi mới kỹ
thuật…
Năm là, một nền kinh tế do cơ chế thị trường thuần túy điều tiết có thể
dẫn tới mất cân đối kinh tế, làm xuất hiện khủng hoảng có tính chu kỳ và thất
nghiệp. Thực tiễn phát triển kinh tế thị trường cho thấy, không một nền kinh tế
thị trường nào trong một thời gian dài lại có lạm phát thấp và việc làm đầy đủ.
Do những khuyết tật của kinh tế thị trường nên trong thực tế không tồn tại
một nền kinh tế thị trường thuần túy, mà thường có sự can thiệp của nhà nước để
sửa chữa những thất bại của cơ chế thị trường. Khi đó, nền kinh tế được gọi là
kinh tế thị trường có sự điều tiết của nhà nước hay nền kinh tế hỗn hợp.
2.2.3. Một số quy luật kinh tế chủ yếu trong nền kinh tế thị trƣờng
a) Quy luật giá trị
Quy luật giá trị là quy luật kinh tế cơ bản của sản xuất hàng hoá. Ở đâu có
sản xuất và trao đổi hàng hố thì ở đó có sự hoạt động của quy luật giá trị. Quy
luật giá trị là quy luật chi phối cơ chế thị trường và chi phối các quy luật kinh tế
khác; các quy luật kinh tế khác là biểu hiện yêu cầu của quy luật giá trị mà thôi.
Nội dung của quy luật giá trị: quy luật giá trị yêu cầu việc sản xuất và
trao đổi hàng hóa phải được tiến hành trên cơ sở của hao phí lao động xã hội
cần thiết.

- Theo yêu cầu của quy luật giá trị, người sản xuất muốn bán được hàng
hóa trên thị trường, muốn được xã hội thừa nhận sản phẩm thì lượng giá trị của
một hàng hoá cá biệt phải phù hợp với thời gian lao động xã hội cần thiết. Vì
24


vậy họ phải ln ln tìm cách hạ thấp hao phí lao động cá biệt xuống nhỏ hơn
hoặc bằng hao phí lao động xã hội cần thiết.
- Trong lĩnh vực trao đổi, việc trao đổi phải tuân theo nguyên tắc ngang
giá, lấy giá trị xã hội làm cơ sở, không dựa trên giá trị cá biệt.
Cơ chế tác động của quy luật giá trị: Quy luật giá trị hoạt động và phát
huy tác dụng thông qua sự vận động của giá cả xung quanh giá trị dưới sự tác
động của quan hệ cung - cầu. Giá cả thị trường lên xuống xoay quanh giá trị
hàng hóa trở thành cơ chế tác động của quy luật giá trị. Thông qua sự sự vận
động của giá cả thị trường sẽ thấy được sự hoạt động của quy luật giá trị. Những
người sản xuất và trao đổi hàng hóa phải tuân theo mệnh lệnh của giá cả thị
trường. Quan hệ về mặt lượng giữa giá cả và giá trị cũng phụ thuộc vào quan hệ
cung cầu :
Khi cung = cầu thì giá cả = giá trị
Khi cung > cầu thì giá cả < giá trị
Khi cung < cầu thì giá cả > giá trị
Tác động của quy luật giá trị:
Thứ nhất, điều tiết các quan hệ sản xuất và lưu thơng hàng hóa. Trong
sản xuất, thông qua sự biến động của giá cả, người sản xuất sẽ biết được tình
hình cung - cầu về hàng hóa đó và quyết định phương án sản xuất. Nếu giá cả
hàng hóa bằng giá trị thì việc sản xuất là phù hợp với yêu cầu xã hội; hàng hoá
này nên được tiếp tục sản xuất. Nếu giá cả hàng hóa cao hơn giá trị, sản xuất cần
mở rộng để cung ứng hàng hố đó nhiều hơn vì nó đang khan hiếm trên thị
trường; tư liệu sản xuất và sức lao động sẽ được tự phát chuyển vào ngành này
nhiều hơn các ngành khác. Nếu giá cả hàng hóa thấp hơn giá trị, cung về hàng

hố này đang thừa so với nhu cầu xã hội; cần phải thu hẹp sản xuất ngành này để
chuyển sang mặt hàng khác.
Trong lưu thơng, quy luật giá trị điều tiết hàng hóa từ nơi có giá cả thấp
đến nơi có giá cả cao, từ nơi cung lớn hơn cầu đến nơi cung nhỏ hơn cầu. Thông
qua mệnh lệnh của giá cả thị trường, hàng hố ở nơi có giá cả thấp được thu hút,
chảy đến nơi có giá cả cao hơn, góp phần làm cho cung cầu hàng hoá giữa các
vùng cân bằng, phân phối lại thu nhập giữa các vùng miền, điều chỉnh sức mua
của thị trường (nếu giá cao thì mua ít, giá thấp mua nhiều)...
Thứ hai, kích thích cải tiến kỹ thuật, hợp lý hóa sản xuất nhằm tăng năng
suất lao động. Trên thị trường, hàng hóa được trao đổi theo giá trị xã hội. Người
sản xuất có giá trị cá biệt nhỏ hơn giá trị xã hội, khi bán theo giá trị xã hội sẽ thu
được nhiều lợi nhuận hơn. Ngược lại, người sản xuất có giá trị cá biệt lớn hơn
giá trị xã hội sẽ gặp bất lợi hoặc thua lỗ. Để đứng vững trong cạnh tranh và tránh
25