Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần XIX năm 2017

Kỷ yếu khoa học

SỰ TƯƠNG ĐỒNG VÀ NHỮNG BIỆT SẮC TRONG NGHI LỄ HẦU ĐỒNG
CỦA MỘT SỐ TỘC NGƯỜI Ở VIỆT NAM
Đoàn Ngọc Chung*
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn – Đại học Quốc gia Hà Nội
*Tác giả liên hệ:
TĨM TẮT
Nghiên cứu các hình thức của nghi lễ hầu đồng tại Việt Nam có ý nghĩa quan trọng trong
công tác quản lý và khai thác giá trị tích cực của tín ngưỡng. Trong nghiên cứu này, tác giả
dựa trên một hệ thống tiêu chí chặt chẽ để tổng hợp thơng tin, phân tích, so sánh, giải thích
các khía cạnh khác nhau trong nghi lễ hầu đồng của các tộc người ở Việt Nam, từ đó giúp
nhận diện các dạng thức phong phú của các nghi lễ này ở nước ta. Đồng thời, nghiên cứu
cung cấp thêm tư liệu cho cơ quan chức năng của các tỉnh, thành phố trên địa bàn cả nước để
có sự hiểu biết sâu sắc về nghi lễ hầu đồng của các tộc người, từ đó định hướng một cách
đúng đắn việc quản lý các hoạt động hầu đồng sao cho lành mạnh, phù hợp với bản sắc,
truyền thống văn hóa của các tộc người.
Từ khóa: Nghi lễ hầu đồng, Shaman giáo, dạng thức hầu đồng, so sánh nghi lễ hầu đồng.
THE COMPARISON OF THE DEMAND AND DIFFERENCES OF THE SOME
PEOPLE IN VIETNAM
Doan Ngoc Chung*
University of Social Science and Humanties – VNU Ha Noi
*Corresponding author:
ABTRACT
Studying forms of “hầu đồng” ritual in Vietnam is of great importance in the management
and exploitation of positive values of belief. In this study, the author bases on a system of
close criteria to synthesize information, analyze, compare, explain the different aspects of
“hầu đồng” ritual of the ethnic groups in Vietnam, which helps to identify the abundant
forms of these rituals in our country. Besides, the study provides many materials for

authorized agencies of provinces and cities all over the country to have a deep understanding
of “hầu đồng” ritual of the ethnic groups. Hence, it helps to orient properly about managing
the activities of “hầu đồng” in order that it is healthy and suitable for the identities and
cultures of the ethnic groups.
Keywords: “Hầu đồng” ritual, Shamanism, forms of “hầu đồng”, comparison of “hầu đồng”
forms.
TỔNG QUAN
Nghi lễ hầu đồng (Mediumship) là một nghi
lễ phổ biến trên thế giới và ở nhiều tộc người
khác nhau của Việt Nam. William John
Kaspari cho rằng: Mediumship is defined as
the practice of certain people – known as
mediums - to mediate communication
between spirits and other human being.
(Mediumship được định nghĩa là thực hành
của một số người cụ thể – được gọi là ông
đồng (bà đồng) – để làm trung gian giao tiếp
giữa các linh hồn và con người). Hầu đồng
của các dân tộc ở Việt Nam là một trong
những nghi lễ gắn liền với tín ngưỡng, mặc
dù đã hình thành từ xa xưa nhưng vẫn cịn

tồn tại, thậm chí cịn phát triển trong xã hội
ngày nay.
Trên thực tế, hầu đồng không chỉ tồn tại
riêng biệt mà cịn có tác động rất lớn đến đời
sống xã hội của con người. Hơn nữa, thông
qua nghi lễ hầu đồng mà những giá trị văn
hóa, bản sắc của các tộc người được thể hiện
một cách rõ nét và phong phú. Điều này có

thể thấy rõ qua các dạng thức hầu đồng đặc
trưng của mỗi tộc người như trong nghi lễ
thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ của người Kinh,
nghi lễ Mo của người Mường hay nghi lễ
Then của người Tày. Bên cạnh những nét
chung, thì mỗi tộc người lại có những nét
khác biệt riêng trong việc thực hành nghi lễ

611


Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần XIX năm 2017

hầu đồng. Có thể nói, hầu đồng là một thành
tố văn hóa của mỗi một tộc người.
Nghiên cứu này nhằm tìm hiểu sự đa dạng
của các hình thức hầu đồng khác nhau ở một
số tộc người tại Việt Nam, để từ đó có thể
giúp thêm tư liệu cho cơ quan chức năng của
các tỉnh, thành phố trên địa bàn cả nước trong
việc định hướng các hoạt động này sao cho
lành mạnh, phù hợp với bản sắc, truyền thống
văn hóa của các tộc người, chống các hành vi
lợi dụng hầu đồng để tuyên truyền mê tín dị
đoan và vụ lợi bất chính, đồng thời tạo cơ sở
để giới thiệu và lưu giữ những giá trị văn hóa
lâu đời cũng như quảng bá du lịch tại địa bàn
của các tộc người.
VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP
Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp:

Tác giả sử dụng phương pháp này để tiếp cận
nguồn tư liệu mà các nhà nghiên cứu đã thực
hiện về nghi lễ hầu đồng của các tộc người,
từ đó chắt lọc, khai thác giá trị của các thông
tin mà họ cung cấp, đồng thời phát triển,

Kỷ yếu khoa học

nâng cao nội dung nghiên cứu theo mục tiêu
đã đề ra của đề tài.
Nghiên cứu điền dã văn học dân gian: Cùng
với việc nghiên cứu qua các tài liệu thứ cấp,
trong điều kiện cá nhân cho phép, tác giả
cũng thực hiện nghiên cứu thực địa tại một
số địa điểm để tăng cường sự hiểu biết, trải
nghiệm của cá nhân, về tín ngưỡng hầu đồng.
Tác giả đã thực hiện các kỹ thuật:
Quan sát tham dự: Tác giả sử dụng thao tác
này khi có điều kiện dự trực tiếp nghi lễ hầu
đồng của các tộc người. Trong quá trình
tham dự các nghi lễ, tác giả đã cố gắng quan
sát mọi hành động được diễn ra trong buổi lễ
và ghi chép lại những gì đã chứng kiến. Tuy
nhiên, do chưa có điều kiện để tham dự nhiều
lễ hầu đồng của các tộc người, nên tác giả đã
cố gắng tăng cường quan sát qua các video,
clip phóng sự của các cơ quan nghiên cứu
(đặc biệt là Viện Văn hóa nghệ thuật quốc
gia Việt Nam), Đài Truyền hình Việt Nam,
các video về lễ hầu đồng được chia sẻ trên

các phương tiện truyền thơng đại chúng.

Hình 1. Phỏng vấn Thầy Then Lưu Xuân Lai ở xã Phúc Chu, huyện Định Hóa, tỉnh Thái
Nguyên
Phỏng vấn: Tác giả sử dụng phương pháp học tập tại Hà Nội.
này để tìm hiểu sâu về tâm tư, ước nguyện Các tri thức thu thập được từ việc nghiên cứu
của những người tham gia hầu đồng, đồng thực địa đã được tác giả tổng hợp lại và sử
thời tìm hiểu những nét đặc sắc trong nghi lễ dụng thao tác mô tả dân tộc học để tái hiện,
hầu đồng của các tộc người qua kinh nghiệm viết báo cáo, đặc biệt là trong phần mơ tả
cá nhân của họ. Bên cạnh đó, tác giả cịn trực diễn trình nghi lễ, các yếu tố trong nghi lễ
tiếp phỏng vấn những thanh đồng, thầy Mo, hầu đồng.
thầy Then (Hình 1) đồng thời tìm hiểu thêm Phương pháp so sánh, tổng hợp: Từ các dữ
thông tin qua những giảng viên, sinh viên là liệu sơ cấp và thứ cấp thu thập được tác giả tiến
người dân tộc thiểu số có hiểu biết về nghi lễ hành so sánh nghi lễ hầu đồng giữa các tộc
hầu đồng của dân tộc mình đang cơng tác và người, để thấy được những nét chung về bản
612


Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần XIX năm 2017

chất và những khác biệt của mỗi (mà tác giả
gọi là “những biệt sắc”), từ đó tổng hợp để có
cái nhìn tổng qt và tồn diện về nghi lễ hầu
đồng ở Việt Nam.
KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
Nghi lễ hầu đồng (Mediumship) là một nghi
lễ thuộc dòng Shaman giáo phổ biến trên thế
giới, trong đó thần linh nhập vào thân xác
thầy đồng để giao tiếp với người trần. Nghi
lễ hầu đồng của các tộc người ở Việt Nam

tồn tại ở nhiều dạng thức khác nhau. Từ việc
điểm qua các dạng thức hầu đồng của các tộc
người ở khắp Việt Nam (người Lô Lô, người
H’mông, người Thái, người Nùng, người
Lự,…), nghiên cứu này tập trung tìm hiểu
nghi lễ lên đồng trong tín ngưỡng thờ Mẫu
của người Kinh, nghi lễ Mo của người
Mường và nghi lễ Then của người Tày.
Các hình thức hầu đồng của ba tộc người mà
chúng tôi khảo sát có những điểm tương
đồng đáng chú ý sau: Về mục đích thực hiện:
Các nghi lễ đều được thực hiện nhằm mục

Kỷ yếu khoa học

đích thỏa mãn những nhu cầu về tâm linh của
con người như: cầu công danh, tiền bạc, sức
khỏe, chữa bệnh...
Nghi lễ hầu đồng của ba tộc người đều thể
hiện quan niệm về thế giới đa tầng và hệ
thống thần linh đa thần, trong đó, thần linh
mà các nghi lễ hầu đồng hướng tới chủ yếu là
các thần tự nhiên như: trời, đất, rừng, nước...
Những người tham gia nghi lễ bao gồm: chủ
thể thực hành nghi lễ, người thụ lễ và người
tham dự nghi lễ. Chủ thể thực hành nghi lễ
đều là những con người có khả năng đặc biệt,
thơng qua họ mà người phàm có thể giao tiếp
với thần linh. Người thụ lễ là người trực tiếp
thụ hưởng những lợi ích mà buổi lễ hầu đồng

đem lại. Người tham dự nghi lễ là những
người thân quen, họ hàng với chủ lễ, góp
phần tạo nên khơng khí, tính thiêng, sự thăng
hoa của buổi lễ.
Trang phục trong các nghi lễ hầu đồng
thường được chế tạo một cách công phu, tỉ
mỉ và mang những màu sắc đậm, mạnh như:
đỏ, xanh, vàng, trắng... (Hình 2).

Hình 2. Nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Kinh
Lễ vật dâng cúng thần linh phải là những vật xác của người trần thực hành một số nghi lễ
phẩm “sạch sẽ”, “thanh tịnh” được con tâm linh và cuối cùng là thánh thăng.
người lựa chọn cẩn thận, thể hiện sự thành Mặc dù có những nét tương đồng về bản
kính đối với thần linh...
chất, nhưng ở mỗi nghi lễ vẫn luôn tồn tại
Lời hát và âm nhạc trong nghi lễ hầu đồng những yếu tố riêng, mang màu sắc đặc trưng
của các tộc người ở Việt Nam ngoài chức của từng tộc người về các khía cạnh cụ thể:
năng truyền tải một số nội dung nhất định mục đích thực hiện, hệ thống thần linh, đối
của buổi lễ thì cịn có chức năng tạo ra một tượng tham gia nghi lễ và cách tiến hành
mơi trường đặc biệt thúc đẩy sự hịa nhập và nghi lễ.
thông quan của con người với thần linh.
Về mục đích thực hiện, nghi lễ lên đồng của
Diễn biến nghi lễ được trải qua ba bước người Kinh chủ yếu hướng tới việc cầu tài
chính là: thần linh nhập hồn vào chủ thể thực lộc, sự may mắn, bình an. Mục đích trong
hành nghi lễ sau đó thần linh thông qua thể nghi lễ Mo là thuyết phục và hướng dẫn linh
613


Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần XIX năm 2017


hồn người chết về với tổ tiên (Hình.3) và
Then của người Tày được thực hiện nhằm

Kỷ yếu khoa học

chứng nhận năng lực cho thầy Then, chữa
bệnh, giải hạn.

Hình 3. Nghi lễ Mo của người Mường
Hệ thống thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Trang phục trong nghi lễ hầu đồng của các
của người Kinh khá quy cũ, chặt chẽ, bên tộc người có sự khác biệt do sự hình dung và
cạnh hệ thống nhiên thần là hệ thống nhân quan niệm của họ về các vị thần linh khác
thần. Sự phân chia các tầng thế giới trong nhau. Ngoài ra, các đạo cụ được sử dụng
quan niệm người Mường còn chưa rõ ràng, trong các nghi lễ rất đa dạng, đặc sắc và
thần linh rất gần gũi với con người. Còn hệ phong phú.
thống thần linh của người Tày chịu sự ảnh Lời hát và âm nhạc có sự khác biệt ở bộ phận
hưởng sâu sắc của Nho – Phật – Đạo.
đảm nhiệm âm nhạc và nhạc khí được sử
Thành phần tham gia nghi lễ, ngoài chủ thể dụng trong nghi lễ.
thực hiện thì trong nghi lễ lên đồng của Diễn trình của nghi lễ, trong nghi lễ lên đồng
người Kinh cịn có đồng thầy, pháp sư, hầu của người Kinh có sự xuất thần – nhập hóa
dâng và cung văn, trong nghi lễ Mo của của cả một hệ thống điện thần vào thân xác
người Mường có đội quạt ma và nghi lễ Then của một ông đồng hoặc bà đồng. Diễn trình
thì có rất đơng những người phụ lễ.
của nghi lễ Mo được thể hiện qua những bữa
Lễ vật trong nghi lễ lên đồng của người Kinh ăn chung với người mất. Trong nghi lễ Then
là cầu kỳ, trù phú nhất. Còn ở các tộc người của người Tày, tại một thời điểm có thể có
khác thì lễ vật thường đơn giản hơn, chủ yếu nhiều người cùng xuất thần, nhập hóa.
là những sản vật của tộc người.


Hình 4. Nghi lễ Then cấp sắc của người Tày
614


Giải thưởng Sinh viên Nghiên cứu khoa học Euréka lần XIX năm 2017

Như vậy, kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng dù
cùng thực hành nghi lễ hầu đồng nhưng mỗi
tộc người lại có những quan niệm, cách thức
thực hiện khác nhau. Chính những khác biệt
này đã góp phần tạo nên một nền văn hóa tín
ngưỡng rất đa dạng và phong phú trong hệ
thống văn hóa Việt Nam.
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ
Như vậy, kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng dù
cùng thực hành nghi lễ hầu đồng, cùng có
những điểm tương đồng cơ bản về các khía
cạnh: mục đích thực hiện, quan niệm về thế
giới và hệ thống thần linh, những người tham
gia nghi lễ và cách thức tiến hành, nhưng ở
mỗi tộc người lại luôn thể hiện những quan
niệm, cách thức thực hiện khác nhau mang
bản sắc văn hóa riêng của dân tộc mình.
Chính những khác biệt này đã góp phần tạo
nên một nền văn hóa tín ngưỡng rất đa dạng
và phong phú trong hệ thống văn hóa Việt
Nam. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội hiện
nay, có khơng ít kẻ lợi dụng tín ngưỡng để
mưu lợi cho bản thân làm biến tướng, lệch
lạc những giá trị văn hóa truyền thống cũng

như những giá trị tốt đẹp mà các tín ngưỡng
mang lại. Vì vậy, việc quản lý chặt chẽ và
định hướng phát triển đúng đắn là yêu cầu
cấp thiết mà đề tài chỉ ra. Kết quả nghiên cứu

Kỷ yếu khoa học

của đề tài sẽ góp phần bảo tồn và phát huy
những giá trị nhân văn tốt đẹp của dân tộc.
Từ kết quả của việc nghiên cứu sự tương
đồng và những biệt sắc trong nghi lễ hầu
đồng của một số tộc người ở Việt Nam. Tác
giả đưa ra một số kiến nghị như sau:
Lập hồ sơ nghiên cứu chuyên đề, toàn diện
về các loại nghi lễ hầu đồng của các tộc
người ở Việt Nam để bảo tồn các di sản văn
hóa phi vật thể của các tộc người, ghi nhận
bức tranh văn hóa đa dạng của cộng đồng các
tộc người ở Việt Nam.
Bên cạnh việc quảng bá cho các thực hành
văn hóa gắn với nghi lễ hầu đồng của người
Việt vốn đã được UNESCO công nhận, cần
quảng bá cho các di sản tương tự của các tộc
người khác.
Trên cơ sở nghiên cứu kỹ lưỡng các nghi lễ
hầu đồng của các tộc người, Nhà nước cần có
chính sách quản lý các sinh hoạt tín ngưỡng
một cách có hiệu quả, vừa đáp ứng nguyện
vọng tâm linh của người dân các tộc người,
vừa giữ gìn và phát huy mơi trường sinh hoạt

tín ngưỡng lành mạnh, hướng tới những hiệu
quả tích cực đối với các cá nhân, cộng đồng
và xã hội (khai thác hiệu quả các giá trị của
nghi lễ hầu đồng: chữa bệnh, giải hạn, đem
lại niềm tin, hi vọng,...).

TÀI LIỆU THAM KHẢO
HOÀNG ANH NHÂN (2012): Mo lên Trời – Bài ca đưa hồn người chết về cõi vĩnh hằng.
Nhà xuất bản Thanh Niên.
NGÔ ĐỨC THỊNH (2009): Đạo Mẫu Việt Nam. Nhà xuất bản Tơn giáo.
NGƠ ĐỨC THỊNH (chủ biên) (2014): Đạo Mẫu và các hình thức Shaman trong các tộc
người ở Việt Nam và Châu Á. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
BÙI THIỆN (1996): Mo Mường. Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc.
NGUYỄN THỊ YÊN (2007): Then Tày. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
NGUYEN THI HIEN (2002): The Religion of The Four Palaces: Mediumship and Therapy in
Viet Culture. University Press OfIndiana.
MIRCEA ELIADE (1964) Shamanism archaic techniques of ecstasy. Princeton University
Press.

615