TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA SƯ PHẠM
BỘ MÔN SƯ PHẠM SINH HỌC

HỌC PHẦN: TÀI NGUYÊN THỰC VẬT
ĐỀ TÀI

TÀI NGUYÊN CÂY LƯƠNG THỰC

GVHD: ThS. Phạm Thị Bích Thủy
1.
2.
3.
4.
5.

4/2016

Nhóm thực hiện:
Lê Thị Thúy Hằng B1300926
Lâm Vũ Cát Phượng B1300962
Nguyễn Nghị Luận B1300942
Mã Ngọc Nam B1300946
Phạm Thanh Quân B1300879


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên nhóm em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến cơ Phạm Thị Bích Thủy
đã hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi cho nhóm chúng em thực hiện bài báo cáo.

Bài báo cáo đã cung cấp cho bản thân chúng em nhiều kiến thức quý báu và trải
nghiệm vô cùng mới mẻ.

2


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN......................................................................................................................................................2
MỤC LỤC...........................................................................................................................................................3
DANH MỤC HÌNH..............................................................................................................................................7
GIỚI THIỆU........................................................................................................................................................9
NỘI DUNG.......................................................................................................................................................10
.1 Tổng quan đề tài.....................................................................................................................................10
.1.1. Thành phần loài cây lương thực....................................................................................................10
.1.2. Giá trị kinh tế của cây lương thực..................................................................................................10
.1.3. Môi trường sống của cây lương thực............................................................................................11
.1.3.1. Môi trường sống của cây lúa nước:........................................................................................11
.1.3.2. Môi trường sống của cây ngơ.................................................................................................12
.1.3.3. Mơi trường sống của lúa mì....................................................................................................12
.1.3.4. Mơi trường sống của khoai mì................................................................................................12
.1.3.5. Mơi trường sống của khoai lang.............................................................................................13
.1.3.6. Môi trường sống của cao lương.............................................................................................13
.1.3.7. Môi trường sống của cây Kê...................................................................................................13
.1.3.8. Môi trường sống của cây đại mạch........................................................................................13
.1.3.9. Mơi trường sống cây đậu phộng............................................................................................14
.2 Đặc điểm, tình hình sản xuất và khai thác cây lương thực...................................................................14
.2.1. Lúa nước:........................................................................................................................................14
.2.1.1. Giá trị kinh tế:..........................................................................................................................14

.2.1.2. Mơi trường sống:....................................................................................................................15
.2.1.3. Đặc điểm hình thái cấu tạo của cây lúa nước:.......................................................................18
.2.1.4. Tình hình trồng trọt và sản xuất lúa nước:.............................................................................26
3


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực
.2.2. Ngô..................................................................................................................................................27
.2.2.1. Đặc điểm hình thái cấu tạo của ngơ:......................................................................................27
2.2.1.1. Hệ thống rễ.......................................................................................................................27
.2.2.1.1. Thân..................................................................................................................................30
2.2.2.1 Lá ngơ................................................................................................................................32
.2.2.1.2. Hoa ngơ............................................................................................................................34
.2.2.1.3. Đặc điểm q trình thụ phấn và thụ tinh:.......................................................................38
3.1.5.2 Q trình hình thành hạt..................................................................................................39
.2.2.2. Hạt ngơ....................................................................................................................................40
.2.2.3. Tình hình trồng trọt và sản xuất ngơ:.....................................................................................41
.2.3. Đậu phộng:.....................................................................................................................................44
.2.3.1. Đặc điểm hình thái cấu tạo của đậu phộng............................................................................44
.2.3.2. Tình hình trồng trọt, sản xuất cây đậu phộng:.......................................................................50
.2.4. Sắn..................................................................................................................................................51
.2.4.1. Đặc điểm hình thái, cấu tạo cây..............................................................................................51
.2.4.1.1. Rễ cây:...............................................................................................................................51
.2.4.1.2. Lá cây................................................................................................................................54
.2.4.1.3. Thân cây............................................................................................................................56
.2.4.1.4. Hoa...................................................................................................................................57
.2.4.1.5. Quả và hạt:.......................................................................................................................59
.2.4.2. Tình hình trồng trọt, khai thác và sản xuất:...........................................................................60
.2.4.2.1. Trên thế giới:....................................................................................................................60
.2.4.2.2. Ở Việt Nam:......................................................................................................................61

.2.5. Khoai lang.......................................................................................................................................62
.2.5.1. Đặc điểm hình thái và cấu tạo................................................................................................62
4


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực
.2.5.2. Tình hình trồng trọt, sản xuất và khai thác:...........................................................................67
.2.5.2.1. Trên thế giới:....................................................................................................................67
.2.5.2.2. Ở Việt Nam:......................................................................................................................67
.2.6. Lúa mì..............................................................................................................................................68
.2.6.1. Cấu tạo hạt lúa mì...................................................................................................................69
.2.6.2. Tình hình trồng trọt, sản xuất và khai thác:...........................................................................71
.2.7. Cao Lương.......................................................................................................................................71
.2.7.1. Giá trị kinh tế...........................................................................................................................71
.2.7.2. Đặc điểm cấu tạo.....................................................................................................................72
.2.7.3. Môi trường sống.....................................................................................................................73
.2.7.4. Tình hình trồng trọt.................................................................................................................74
.2.8. Cây lúa mạch (Đại mạch)................................................................................................................76
.2.8.1. Giá trị kinh tế...........................................................................................................................77
.2.8.2. Đặc điểm cấu tạo.....................................................................................................................78
.2.8.3. Môi trường sống.....................................................................................................................80
.2.8.4. Tình hình trồng trọt.................................................................................................................80
.2.8.5. Tình hình khai thác..................................................................................................................81
.2.9. Kê....................................................................................................................................................82
.2.9.1. Giá trị kinh tế...........................................................................................................................82
.2.9.2. Môi trường sống.....................................................................................................................83
.2.9.3. Đặc điểm cấu tạo.....................................................................................................................84
.2.9.4. Tình hình trồng trọt.................................................................................................................85
.2.9.5. Tình hình khai thác..................................................................................................................86
KẾT LUẬN.........................................................................................................................................................87

TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................................................................88
5


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

6


Đề tài: Tài ngun cây lương thực

DANH MỤC HÌNH
Hình 1: Rễ thân lá hạt lúa...............................................................................................................................19
Hình 2: Rễ lúa qua các thời kỳ........................................................................................................................20
Hình 3: Nhánh lúa...........................................................................................................................................21
Hình 4: Lá lúa và các bộ phận lá lúa...............................................................................................................23
Hình 5: Hoa lúa...............................................................................................................................................24
Hình 6: Cấu trúc hoa lúa.................................................................................................................................26
Hình 7: Rễ mầm cây ngơ.................................................................................................................................28
Hình 8: Bộ rễ ngơ............................................................................................................................................30
Hình 9: Thân ngơ.............................................................................................................................................31
Hình 10: Lá ngơ...............................................................................................................................................34
Hình 11: Hoa đực của ngơ..............................................................................................................................35
Hình 12: hoa cái của ngơ................................................................................................................................37
Hình 13: Cấu tạo hạt ngơ................................................................................................................................40
Hình 14: Cây đậu phộng.................................................................................................................................44
Hình 15: Thân đậu phộng...............................................................................................................................45
Hình 16: Rễ đậu phộng...................................................................................................................................46
Hình 17: Lá đậu phộng....................................................................................................................................47
Hình 18: Hoa đậu phộng.................................................................................................................................48

Hình 19: Quả đậu phộng................................................................................................................................49
Hình 20: hạt đậu phộng..................................................................................................................................50
Hình 21: Rễ cây sắn.........................................................................................................................................52
Hình 22: Rễ sắn...............................................................................................................................................52
Hình 23: Màu sắc ngọn lá...............................................................................................................................55
Hình 24: Các dạng thùy lá...............................................................................................................................56
7


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực
Hình 25: Các màu sắc thân sắn......................................................................................................................57
Hình 26: Cấu tạo chùm hoa............................................................................................................................59
Hình 27: biểu đồ biểu diễn sản lượng sắn trên thế giới 2005- 2010............................................................61
Hình 28: đồ thị biểu diễn diện tích và sản lượng sắn tại Việt Nam giai đoạn 2001- 2011...........................62
Hình 29: củ khoai lang với màu sắc khác nhau..............................................................................................64
Hình 30: Lá cây khoai lang..............................................................................................................................65
Hình 31: Hoa khoai lang.................................................................................................................................66
Hình 32: diện tích và sản lượng trồng khoai lang ở Việt Nam......................................................................68
Hình 33: Hạt Lúa mì........................................................................................................................................70
Hình 34: Cấu tạo hạt lúa mì............................................................................................................................70
Hình 35: cánh đồng cao lương.......................................................................................................................72
Hình 36: cây đại mạch....................................................................................................................................76
Hình 37: Hạt đại mạch....................................................................................................................................79
Hình 38: Cây kê...............................................................................................................................................83
Hình 39: hạt kê................................................................................................................................................84

8


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực


GIỚI THIỆU
Cây lương thực là các loại cây trồng mà sản phẩm dùng làm lương thực , nguồn
cung cấp chính về năng lượng và chất bột cacbohydrat trong khẩu phần thức ăn.
Cây lương thực là nguồn cung cấp chủ yếu tinh bột cho người và gia súc, cung cấp
nguyên liệu cho ngành công công nghiệp lương thực, thực phẩm và là mặt hàng
xuất khẩu có giá trị. Cây lương thực là cây trồng quan trọng đối với tất cả quốc gia.
Nó góp phần to lớn vào an ninh lương thực , tạo nguồn vốn tích lũy cho q trình
phát triển kinh tế. Hiện nay trình độ sản xuất lương thực ngày càng cao và thị
trường thì khơng ngừng được mở rộng, cây lương thực lại càng phát triển mạnh mẽ
hơn và trở thành cây hàng hóa quan trọng của mỗi quốc gia.
Sản xuất lương thực ở nước ta đạt được sự phát triển vượt bậc. Vào năm 1976, sản
lượng lương thực bình quân đầu người nước ta mới đạt 243,3 kg; phải nhập khẩu
880.000 tấn; năm 1980 sản lượng lương thực bình quân đầu người đạt 268 kg,
nhập khẩu trên 1,33 triệu tấn. Đến năm 2013, sản lượng lương thực bình quân đầu
người đạt 549 kg, xuất khẩu đạt gần 6,6 triệu tấn. Điều đó chứng tỏ, Việt Nam đã
chuyển từ chỗ thiếu hụt lớn thành nước bảo đảm được an ninh lương thực trong
nước, góp phần bảo đảm an ninh lương thực tồn cầu với lượng gạo xuất khẩu
hàng đầu thế giới.
Trên cơ sở đó, với mong muốn được tìm hiểu sâu hơn về tài nguyên cây lương thực
hiện nay cùng với tình hình sản xuất và khai thác cây lương thực. Nhóm chúng em
đã thực hiện đề tài “ Tài nguyên cây lương thực” .

9


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

NỘI DUNG
.1 Tổng quan đề tài

.1.1. Thành phần loài cây lương thực
STT
1

Loài cây lương thực
Lúa nước

2
3
4
5
6
7
8
9

Ngơ
Lúa mì
Khoai mì (sắn)
Khoai lang
Cao lương
Kê
Đại mạch
Đậu phộng

.1.2. Giá trị kinh tế của cây lương thực

Theo đà phát triển của sức sản xuất và phân công lao động quốc tế, nhu cầu của
con người ngày càng phong phú, đa dạng. Tuy nhiên, nhu cầu về ăn và mặc vẫn là
nhu cầu cần thiết hơn cả, trong đó nhu cầu về ăn uống lại đóng vai trị số một trong

đời sống hàng ngày. Bởi vậy, lương thực trở thành yếu tố được chú trọng hàng đầu.
Thực tế trong nhiều thập kỷ qua, thế giới luôn quan tâm, lo lắng đến vấn đề lương
thực như một đề tài thời sự cấp bách. Nhiều sách báo, nhiều tổ chức và cá nhân,
nhiều cuộc hội thảo quốc gia và quốc tế thường xuyên đề cập đến chương trình an
ninh lương thực quốc gia và tồn cầu. Lương thực ln là mối quan tâm lớn của cả
nhân loại, do nguy cơ nạn đói nghiêm trọng đang đe dọa nhiều dân tộc. Theo số
liệu của Liên Hợp Quốc, hiện nay trên thế giới có khoảng trên 800 triêu người ở
những nước nghèo, nhất là ở Châu Phi thường xuyên bị thiếu lương thực, trong đó
khoảng 200 triệu là trẻ em. Trung bình hàng năm trên thế giới có khoảng 13 triệu
trẻ em dưới 5 tuổi do thiếu dinh dưỡng tối thiểu vì nạn đói nghiêm trọng. Do đó,
Hội nghị Dinh dưỡng Quốc tế đã đi đến kết luận rằng: giải quyết kịp thời vấn đề
lương thực là trung tâm của mọi cố gắng hiện nay để phát triển kinh tế xã hội.
Theo thống kê nông nghiệp của FAO, các loại cây lương thực được sản xuất và tiêu
thụ trên thế giới bao gồm trước hết là 5 loại cụ thể: lúa gạo, lúa mì, ngơ, lúa mạch
và kê… Trong đó lúa gạo và lúa mì là 2 loại được sản xuất và tiêu dùng nhiều nhất.
10


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Với nhu cầu trung bình hiện nay trên thế giới có thể duy trì sự sống cho khoảng
3.008 triệu người, chiếm gần 53% dân số thế giới. Tuy sản lượng lúa gạo thấp hơn
lúa mì một chút, nhưng căn cứ vào tỷ lệ hư hao trong khâu thu hoạch, lưu thông và
chế biến, căn cứ vào giá trị dinh dưỡng của mỗi loại, riêng lúa gạo đang nuôi sống
hơn một nửa dân số trên thế giới. Gần nửa dân số còn lại được đảm bảo bằng lúa
mì và các loại lương thực khác. Cây lương thực là nguồn cung cấp chủ yếu tinh bột
cho người và gia súc, cung cấp nguyên liệu cho ngành công công nghiệp lương
thực, thực phẩm và là mặt hàng xuất khẩu có giá trị. Cây lương thực là cây trồng
quan trọng đối với tất cả quốc gia. Nó góp phần to lớn vào an ninh lương thực , tạo
nguồn vốn tích lũy cho q trình phát triển kinh tế. Điều này chỉ rõ vị trí quan

trọng của cây lương thực trong đời sống kinh tế quốc tế.
.1.3.

Môi trường sống của cây lương thực

.1.3.1.

Môi trường sống của cây lúa nước:

PH của đất: 5,5-7,2. Cây lúa xuất xứ từ vùng nhiệt đới nên điều kiện khí hậu nóng
ẩm là điều kiện thuận lợi cho cây lúa phát triển. Lúa là loại cây ưa nóng, để hồn
thành chu kỳ sống, cây lúa cần một lượng nhiệt nhất ðịnh. Trong điều kiện trồng
lúa ở nước ta, thường những giống ngắn ngày cần một lượng tổng tích ơn là 2.5003.000oC, giống trung ngày từ 3.000-3.500oC, giống dài ngày từ 3.500-4.500oC.Cây
lúa sống trong ruộng nước, là cây cần và ưa nước điển hình nên từ “lúa nước” bao
giờ cũng gắn liền với cây lúa. Ở nước ta đại bộ phận ruộng lúa đều tưới ngập nước,
tuy nhiên cũng có những giống lúa có khả năng chịu hạn (lúa cạn, lúa nương...)
sinh trưởng hoàn toàn phụ thuộc vào nước trời, nhưng năng suất không cao bằng
lúa nước. Lại có những giống lúa chịu được nước sâu, ở vùng Ðồng Tháp Mười
những giống lúa cổ truyền có thể chịu ngập sâu đến 3 mét.
Nhu cầu về nước qua các thời kỳ sinh trưởng phát triển của cây lúa cũng khác
nhau:
Thời kỳ nảy mầm: hạt lúa khi bảo quản thường phải giữ độ ẩm 13%, khi ngâm ủ
hạt thóc hút nước đạt 22% thì có thể hoạt động và nảy mầm tốt khi độ ẩm ðạt 2528%. Những giống lúa cạn lại được gieo khô khi đất đủ ẩm hoặc trời mưa có nước
mới nảy mầm và mọc được.
Thời kỳ mạ: từ sau gieo đến mạ mũi chông thì chỉ cần giữ ruộng đủ ẩm. Trong điều
kiện như vậy rễ lúa được cung cấp nhiều oxy để phát triển và nội nhũ cũng phân
giải thuận lợi hơn. Khi cây mạ được 3-4 lá thì có thể giữ ẩm hoặc để một lớp nước
nông cho đến khi nhổ cấy.
11



Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Thời kỳ ruộng cấy: từ sau cấy đến khi lúa chín là thời kỳ cây lúa rất cần nước. Nếu
ruộng khơ hạn thì các quá trình sinh trưởng gặp trở ngại rõ rệt. Ngược lại nếu mức
nước trong ruộng quá cao, ngập úng cũng khơng có lợi: cây lúa đẻ nhánh khó, cây
vươn dài, yếu ớt, dễ bị ðổ và sâu bệnh. Người ta còn dùng nước để điều tiết sự ðẻ
nhánh hữu hiệu của ruộng lúa.
.1.3.2.

Mơi trường sống của cây ngơ

Cây bắp có thể sinh trưởng và phát triển trong phạm vi nhiệt độ từ 15- 35 oC, thích
hợp nhất là 20- 30 oC. Cây bắp cần nhiều ánh sáng và nhiệt độ thích hợp để cây
khơng che khuất nhau. Đất đai: cây bắp có thể trồng nhiều trên nhiều loại đất khác
nhau nhưng cần thốt nước tốt. Thích hợp nhất là các loại đất nhẹ, màu mỡ cao, đất
phù sa ven sông. Độ pH từ 5.5 -8.
.1.3.3.

Mơi trường sống của lúa mì

Cây xuất phát từ những rừng ở bắc bán cầu boréale ẫm, mưa của vùng nhiệt đới rất
khô đến những khu rừng khơ khu vực sinh sống.
Lúa mì được báo cáo là chịu đựng được lượng nước mưa hàng năm 19 đến 250 cm,
nhiệt độ hàng năm từ 4,9 đến 27,8 ° C. và độ pH từ 4.5 đến 8,3. (Duke, 1978). Cây
thích ứng với những điều kiện khác nhau của khí hậu.
Những vùng trồng trọt lúa mì chính trên thế giới có điều kiện phát triển tương tự
như những đồng cỏ Nga, những đồng hoang mầu mỡ ở Argentine, vành đai lúa mì
ở Mỹ, tất cả đều có đất sậm màu mầu mỡ, giàu chất đạm azote; khá nóng, ít mưa,
lượng mưa có, mặc dù thấp nhưng phân phối đầy đủ.

Đất có cấu trúc vật lý kết hợp với nhau làm cho đất có khả năng giữ nước tốt tạo
điều kiện thuận lợi cho sự hình thành nitrate. Điều kiện nóng, ẫm bất lợi cho sự
trồng trọt Cây Lúa mì.
.1.3.4.

Mơi trường sống của khoai mì

Cây sắn được trồng nhiều nhất ở châu Phi vì sắn là cây trồng có khả năng chịu
đựng được điều kiện khắc nghiệt như: đất nghèo dinh dưỡng, đất chua, đất khơ
hạn, đất có hàm lượng nhơm, mangan cao mà những cây trồng khác khó có thể
sinh trưởng và cho thu hoạch. Điều kiện tốt để cây sắn sinh trưởng và phát triển là
ánh sáng cho đất trung bình , thốt nước tốt, độ pH 4,5 - 7,5. Sắn là cây trồng thích
nghi với điều kiện bán khô hạn, sắn cần độ ẩm của đất đầy đủ chủ yếu trong quá
12


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

trình trồng, sau khi đã nảy mầm có thể chịu được nhiều tháng khơ hạn. Sắn có khả
năng thích nghi với đất rất chua với mức độ Al trao đổi cao, thích nghi với mức độ
lân tổng số thấp nhưng đòi hỏi K khá cao, đặc biệt là khi trồng sắn trong nhiều năm
hàm lượng K trong đất bị cạn kiệt. Sắn phản ứng mẫn cảm khi bị thiếu Zn và
thường xuất hiện triệu chứng thiếu Zn ở giai đoạn đầu của sự phát triển. Yêu cầu
tối ưu cho sự phát triển của cây sắn là: Al trao đổi <80%, lân dễ tiêu > 5 ppm; Ca
trao đổi > 0,25 me/100 g đất khô ; K trao đổi > 0.17 me/100 g đất khô ; Na trao đổi
< 2,5 % bão hịa.
.1.3.5.

Mơi trường sống của khoai lang


Khoai lang được trồng từ lâu đời ở nước ta, có phổ thích nghi rất rộng, nhưng tốt
nhất là trồng trên đất pha cát, lượng mưa năm khoảng 1000 mm, có khả năng chịu
hạn, chịu đất xấu. Khoai lang là cây giao phấn, ngày ngắn, không ra hoa khi ngày
dài q 13 giờ 30 phút, do đó ít khi ra hoa ở những vùng có vĩ độ ơn đới trên 30 độ
Bắc hay Nam. Ở vùng nhiệt đới, nó dễ ra hoa, có hạt, có sức sống, nhưng thường
chỉ trồng bằng các đoạn dây gọi là hom.
Khoai lang là cây trồng đặc biệt có thể trồng được ở những nơi có điều kiện canh
tác khó khăn, dễ trồng, dễ chăm sóc, ít đầu tư phân bón, thuốc bảo vệ thực vật.
Nhiệt độ thích hợp trong q trình sinh trưởng phát triển của cây là từ 15-30
oC,phát triển tốt nhất ở nhiệt độ trung bình khoảng 24 oC, độ ẩm thích hợp từ 6070%. Khoai lang có khả năng chịu đất chua, nó sinh trưởng bình thường ở pH =
4,5 - 8.
.1.3.6.

Môi trường sống của cao lương

Cây cao lương trồng được trên các loại đất từ chua tới kiềm, đất ngập nước hay
khô hạn, nồng độ muối cao, Cây phát triển ở vùng nhiệt đới và á nhiệt đới với
lượng mưa hàng năm chỉ 400- 600mm. Cây cao lương sinh trưởng được từ độ cao
0- 2300m so với mực nước biển. Khoảng pH đất mà cao lương có thể sinh trưởng
được rộng từ 5.0-8.5. Khoảng nhiệt độ cao lương có thể thích ứng được từ 2- 41oC
.1.3.7.

Mơi trường sống của cây Kê

Kê là cây trồng nhiệt đới, nhiệt độ tối thích từ 35- 43oC, có khả năng chịu hạn cao.
.1.3.8.

Mơi trường sống của cây đại mạch

Khí hậu cận nhiệt đới ẩm, nhiệt độ từ 17-22oC

13


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

.1.3.9.

Môi trường sống cây đậu phộng

Lạc là cây trồng nhiệt đới và á nhiệt đới nên có thể trồng trong phạm vi điều kiện
sinh thái khá rộng. Cây lạc phát triển thuận lợi trong khoảng nhiệt độ từ 24-330C.
Lạc là cây trồng chịu hạn song chỉ có khả năng chịu hạn ở một giai đoạn nhất định,
nước là yếu tố ngoại cảnh có ảnh hưởng rất lớn đến năng suất, đặc biệt ở thời kỳ
sinh trưởng sinh thực. Cây lạc khơng địi hỏi đất đai nghiêm ngặt, thường được
trồng trên các vùng đất: cát ven biển, đất bạc màu, đất xám, đất đỏ bazan, đất dốc
miền núi và đất phù sa. Lạc cho năng suất cao nhất trên đất thịt nhẹ, cát pha, có kết
cấu tơi xốp, có khả năng giữ nước và thốt nước tốt, pH 5,5-6,5
.2 Đặc điểm, tình hình sản xuất và khai thác cây lương thực
.2.1. Lúa nước:
.2.1.1.

Giá trị kinh tế:

- Việt Nam là một trong những nước có nghề truyền thống trồng lúa nước cổ xưa
nhất thế giới. Nông nghiệp trồng lúa vừa đảm bảo an ninh lương thực quốc gia,
vừa là cơ sở kinh tế sống còn của đất nước. Dân số nước ta đến nay hơn 80 triệu
người, trong đó dân số ở nơng thơn chiếm gần 80% và lực lượng lao động trong
nghề trồng lúa chiếm 72% lực lượng lao động cả nước. Điều đó cho thấy lĩnh vực
nông nghiệp trồng lúa thu hút đại bộ phận lực lượng lao động cả nước, đóng vai trị
rất lớn trong nền kinh tế quốc dân.

- Bên cạnh đó, ưu thế lớn của nghề trồng lúa còn thể hiện rõ ở diện tích canh tác
trong tổng diện tích đất nơng nghiệp cũng như tổng diện tích trồng cây lương thực.
Ngành trồng trọt chiếm 4/5 diện tích đất canh tác trong khi đó lúa giữ vị trí độc
tơn, gần 85% diện tích lương thực.
- Như vậy bên cạnh sự thu hút về nguồn lực con người thì sự thu hút nguồn lực đất
đai cũng lại khẳng định rõ vị trí của lúa gạo trong nền kinh tế quốc dân.
- Xuất phát từ thực tiễn đó, Đảng và Nhà nước ta ln nhấn mạnh vị trí của lúa gạo
Việt Nam: lúa gạo đóng vai trị quyết định vấn đề cung cấp lương thực cho cả nước
và chi phối sâu sắc sự phát triển kinh tế quốc dân. Từ đó, Chính phủ đã đề ra các
chính sách phát triển nơng nghiệp nói chung và lúa gạo nói riêng, như: chính sách
đầu tư vật chất kỹ thuật thích đáng về thuỷ lợi, giống lúa, thâm canh, quảng canh
lúa qua từng thời kỳ. Lúa gạo đã được đưa vào 2 trong 3 chương trình kinh tế lớn
14


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

của quốc gia (như văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc tháng 12/1986 đã nêu). Nhờ
đó, từ năm 1989 đến nay kim ngạch xuất khẩu gạo đã không ngừng tăng, mang lại
nguồn thu ngoại tệ lớn góp phần khơng nhỏ cho cơng cuộc đổi mới và xây dựng
đất nước. Cũng do thực hiện thực hiện chương trình lương thực, Việt Nam đã biến
từ nước nhập lương thực hàng năm khoảng 1 triệu tấn thành nước xuất khẩu 3- 4
triệu tấn gạo hàng năm.
.2.1.2.

Môi trường sống:

- Nước và đời sống cây lúa:
+ Cây lúa sống trong ruộng nước, là cây cần và ưa nước điển hình nên từ “lúa
nước” bao giờ cũng gắn liền với cây lúa. Ở nước ta đại bộ phận ruộng lúa đều tưới

ngập nước, tuy nhiên cũng có những giống lúa có khả năng chịu hạn (lúa cạn,lúa
nương...) sinh trưởng hồn tồn phụ thuộc vào nước trời, nhưng năng suất khơng
cao bằng lúa nước. Lại có những giống lúa chịu được nước sâu, ở vùng Ðồng Tháp
Mười những giống lúa cổ truyền có thể chịu ngập sâu đến 3 mét.
Nước là thành phần chủ yếu của cây lúa, nếu lấy 100g lá lúa tươi đem sấy thì
lượng lá khơ chỉ cịn lại 12g (còn 88g là lượng nước bốc hơi), đem phần lá khơ đốt
cháy hồn tồn thì lượng tro cịn lại là 1,5g. Với 88% trọng lượng cây lúa, nước là
thành phần chủ yếu và cực kỳ quan trọng đối với đời sống cây lúa. Nước là điều
kiện để thực hiện các quá trình sinh lý trong cây lúa, đồng thời cũng là môi trường
sống của cây lúa, là điều kiện ngoại cảnh không thể thiếu được đối với.
+ Nước là một trong những nguồn vật liệu thô để chế tạo thức ăn, vận chuyển
thức ăn lên xuống trong cây, đến những bộ phận khác nhau của cây lúa. B ên cạnh
đó lượng nước trong cây lúa và nước ruộng lúa là yếu tố điều hòa nhiệt độ cho cây
lúa cũng như quần thể, không gian ruộn g lúa. Nước cũng góp phần làm cứng thân
và lá lúa, nếu thiếu nước thân lá lúa sẽ khô, lá lúa bị cuộn lại và rủ xuống, còn nếu
cây lúa đẩy đủ nước thì thân lá lúa sẽ đứng, bản lá mở rộng.
+ Nhu cầu về nước qua các thời kỳ sinh trưởng phát triển của cây lúa cũng
khácnhau:
Thời kỳ nảy mầm: hạt lúa khi bảo quản thường phải giữ độ ẩm 13%, khi
ngâm ủ hạt thóc hút nước đạt 22% thì có thể hoạt động và nảy mầm tốt khi độ ẩm
15


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

ðạt 25-28%. Những giống lúa cạn lại được gieo khô khi đất đủ ẩm hoặc trời mưa
có nước mới nảy mầm và mọc được.
Thời kỳ mạ: từ sau gieo đến mạ mũi chơng thì chỉ cần giữ ruộng đủ ẩm.
Trong điều kiện như vậy rễ lúa được cung cấp nhiều oxy để phát triển và nội nhũ
cũng phân giải thuận lợi hơn. Khi cây mạ được 3-4 lá thì có thể giữ ẩm hoặc để

một lớp nước nông cho đến khi nhổ cấy.
Thời kỳ ruộng cấy: từ sau cấy đến khi lúa chín là thời kỳ cây lúa rất cần
nước. Nếu ruộng khô hạn thì các quá trình sinh trưởng gặp trở ngại rõ rệt. Ngược
lại nếu mức nước trong ruộng quá cao, ngập úng cũng khơng có lợi: cây lúa đẻ
nhánh khó, cây vươn dài, yếu ớt, dễ bị ðổ và sâu bệnh. Người ta còn dùng nước
đểđiều tiết sự đẻ nhánh hữu hiệu của ruộng lúa.
- Nhiệt độ và đời sống cây lúa:
+ Cây lúa xuất xứ từ vùng nhiệt đới nên điều kiện khí hậu nóng ẩm là điều
kiện huận lợi cho cây lúa phát triển. Lúa là loại cây ưa nóng, để hồn thành chu kỳ
sống, cây lúa cần một lượng nhiệt nhất ðịnh. Trong điều kiện trồng lúa ở nước ta,
thường những giống ngắn ngày cần một lượng tổng tích ơn là 2.500-3.000oC, giống
trung ngày từ 3.000-3.500oC, giống dài ngày từ 3.500-4.500oC.
+ Trong quá trình sinh trưởng, nếu nhiệt độ cao cây lúa nhanh đạt được tổng
nhiệtđộ cần thiết thì sẽ ra hoa và chín sớm hơn, tức là rút ngắn thời gian sinh
trưởng.Nếu nhiệt độ thấp thì ngược lại. Ðối với vụ chiêm xuân ở nước ta, các
giống lúa ngắn ngày là những giống mẫn cảm với nhiệt độ (giống cảm ôn) nên thời
gian sinh trưởng dễ biến động theo nhiệt độ hàng năm và theo mùa vụ cấy sớm hay
muộn, vì vậy việc dự báo khí tượng trong vụ chiêm xuân cần phải được coi trọng
và chú ý theo dõi để bố trí cơ cấu mùa vụ cho thích hợp, tránh để trường hợp khi
lúa trỗ gặp rét. Với vụ mùa thì điều kiện nhiệt độ tương đối ổn định nên thời gian
sinh trưởng của các giống lúa cấy trong vụ mùa ít thay đổi.
+ Cây lúa yêu cầu nhiệt độ khác nhau qua các thời kỳ sinh trưởng:
16


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Thời kỳ nảy mầm: nhiệt độ thích hợp nhất đối với q trình nảy mầm là 3035oC, ngưỡng nhiệt độ giới hạn thấp nhất là 10-12oC và cao nhất là 40oC khơng
có lợi cho quá trình cảy mầm và phát triển của mầm.
Thời kỳ mạ: nhiệt độ thích hợp cho cây mạ phát triển là 25-30oC. Với vụ hè

thu và vụ mùa nói chung nhiệt độ thích hợp cho cây mạ phát triển. Với vụ chiêm
xuân miền Bắc nước ta thì diễn biến thời tiết phức tạp, nếu gieo mạ sớm hoặc
những năm trời ấm kéo dài thường có hiện tượng mạ già, mạ ống; có những năm
giai đoạn mạ gặp trời rét, cây mạ có thể bị chết rét. Ðể chống rét cho mạ, hiện nay
người ta dùng biện pháp kỹ thuật che phủ nilông cho mạ là biện pháp chống rét
hữu hiệu nhất.
Thời kỳ đẻ nhánh, làm địng: nhiệt độ thích hợp nhất là 25-32oC. Nhiệt độ thấp
dưới 16oC hay cao hơn 38oC đều không thuận lợi cho việc đẻ nhánh, làm đòng của
cây lúa. Diễn biến phức tạp của nhiệt độ trong vụ chiêm xuân ở miền Bắc cũng có
nhiều bất thuận cho thời kỳ này.
Thời kỳ trỗ bông, làm hạt: đây là thời kỳ cây lúa mẫn cảm nhất với điều kiện
ngoại cảnh, nhất là nhiệt độ. Thời kỳ này yêu cầu nhiệt độ tốt nhất từ 28-30oC.
Với ngưỡng nhiệt độ này, vụ chiêm xuân ở các tỉnh phía Bắc nếu khơng bố trí cơ
cấu mùa vụ thích hợp thì thời gian trỗ dễ gặp lạnh. Trong ðiều kiện cây lúa nở
hoa,phơi màu, thụ tinh nếu gặp nhiệt độ thấp (dưới 17oC) hoặc q cao (trên
40oC) đều khơng có lợi. Khi gặp rét hoặc nhiệt độ quá cao hạt phấn mất sức nảy
mầm, không thụ phấn thụ tinh được làm tỉ lệ lép cao. Thời kỳ làm hạt nếu gặp rét,
quátrình vận chuyển vật chất về hạt kém, trọng lượng hạt giảm cũng ảnh hưởng
đến năng suất lúa.
- Ánh sáng và đời sống cây lúa:
+ Cũng giống như yếu tố nhiệt độ, cây lúa có nguồn gốc nhiệt đới nên nó là
cây ưa sáng và mẫn cảm với quang chu kỳ (độ dài ngày). Giống như đại đa số các
cây trồng khác, cường độ ánh sáng ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động quang hợp
và tạo năng suất lúa. Ðặc biệt với một số giống lúa địa phương trung và dài ngày,
chu kỳ chiếu sáng có tác động đến quá trình làm địng, ra hoa (gọi là những giống
có phản ứng quang chu kỳ hay là giống cảm quang).
17


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực


+ Về cường độ ánh sáng do bức xạ mặt trời chiếu xuống mặt đất thì ánh sáng
mà ta nhìn thấy được là loại ánh sáng có tác dụng cho q trình quang hợp của cây
lúa. Cường độ ánh sáng thay đổi theo vĩ độ địa lý, theo thời gian trong năm và thời
gian trong ngày. Trong ngày, cường độ ánh sáng đạt cực đại vào khoảng 11-13 giờ
trưa, còn ở thời điểm 8-9 giờ sáng và 15-16 giờ chiều thì cường độ ánh sáng chỉ
bẳng ½ thời điểm cực đại trong ngày. Trong năm, với các tỉnh phía Nam và
NamTrung bộ thì cường độ ánh sáng phân bổ đồng đều khơng có biến đổi nhiều,
riêng đối với các tỉnh phía Bắc và Bắc Trung bộ thì cường độ ánh sáng khá đầy đủ
trong vụ mùa, riêng vụ đơng xn thì giai đoạn mạ, cấy và đẻ nhánh thời tiết
thường âm u, rét kéo dài, cường độ ánh sáng không đầy đủ, đến tháng 4-5 trở đi có
nắng ấm và ánh sáng tương đối đầy đủ nên lúa xuân bắt đầu sinh trưởng thuận lợi.
+ Về thời gian chiếu sáng (độ dài ngày): thời gian chiếu sáng và bóng tối trong
một ngày đêm (gọi là quang chu kỳ) có tác dụng rõ rệt đến q trình phân hóa
địng và trỗ bơng. Nếu khơng có điều kiện chiếu sáng phù hợp thì cây lúa khơng
thể ra hoa kết quả được. Nếu các cây trồng hàng nãm phân chia làm 3 loại theo đặc
tính phản ứng quang chu kỳ (loại phản ứng ánh sáng dài ngày, loại phản ứng ánh
sáng ngắn ngày và loại phản ứng trung tính với ánh sáng) thì cây lúa thuộc nhóm
cây ngày ngắn, chỉ đòi hỏi thời gian chiếu sáng dưới 13 giờ/ngày. Với thời gian
chiếu sáng từ 9-10 giờ/ngày có tác dụng rõ rệt đối với việc xúc tiến quá trình làm
địng, trỗ bơng của cây lúa. Tuy nhiên mức độ phản ứng với quang chu kỳ còn phụ
thuộc vào giống và vùng trồng. Ở nước ta, một số giống lúa mùa địa phương có
phản ứng rất rõ với quang chu kỳ, đem các giống này cấy vào cụ chiêm xuân lúa sẽ
không ra hoa. Thường các giống lúa ngắn ngày có phản ứng yếu hoặc khơng phản
ứng với quang chu kỳ thì có thể gieo cấy vào mọi thời vụ trong năm.
.2.1.3.

Đặc điểm hình thái cấu tạo của cây lúa nước:

Các giống cây lúa Việt Nam có những đặc điểm như chiều cao, thời gian

sinh trưởng ( dài hay ngắn), chịu thâm canh, chịu chua mặn, chống chịu sâu
bệnh,... khác nhau. Cây lúa có những Việt Nam đều có những đặc tính chung về
hình thái, giải phẫu và đều có chung các bộ phận rễ, thân, lá, bơng, hạt.

18


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Hình 1: Rễ thân lá hạt lúa

- Rễ lúa:
Bộ rễ lúa thuộc loại rễ chùm. Những rễ non có màu trắng sữa, rễ trưởng thành có
màu vàng nâu và nâu đậm, rễ đã già có màu đen.

19


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Hình 2: Rễ lúa qua các thời kỳ

+ Thời kì mạ: nếu mạ gieo thưa, rễ mạ có thể dài 5-6cm. Tiêu chuẩn của mạ tốt là
bộ rễ ngắn, nhiều rễ trắng.
+ Thời kì sau cấy: Bộ rễ tăng dần về số lượng và chiều dài ở thời kì đẻ nhánh, làm
địng.
+ Thời kì trổ bông: Bộ rễ đạt giá trị tối đa vào thời kì trổ bơng. Số lượng bộ rễ có
thể đạt tới 500-800 cái. Chiều dài rễ đạt 2-3km/ cây khi cây được trồng riêng trong
chậu.
- Thân lúa:

+Thân gồm nhiều mắt và lóng. Trước thời kỳ lúa trỗ, thân lúa được bao bọc bởi
bẹ lá.
+ Tổng số mắt trên thân chính bằng số lá trên thân cộng thêm 2. Chỉ vài lóng ở
ngọn dài ra, số cịn lại ngắn và dày đặc. Lóng trên cũng dài nhất. Một lóng dài hơn
5 mm được xem là lóng dài.
20


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

+ Số lóng dài: Từ 3-8 lóng. Theo giải phẫu ngang lóng, lóng có một khoảng trống
lớn gọi là xoang lỏi.
+ Chiều cao cây, thân: Được tính từ gốc đến mút lá hoặc bơng cao nhất * Chiều
cao
thân
được
tính
từ
gốc
đến
cổ
bơng.
+ Nhánh lúa Cây lúa có thể đẻ nhánh khi có 4-5 lá thật. Ở ruộng lúa cấy, sau khi
bén rễ hồi xanh cây lúa bắt đầu đẻ nhánh. Lúa kết thúc đẻ nhánh vào thời kỳ làm
đốt, làm đòng. Từ cây mẹ đẻ ra nhánh con (cấp 1), nhánh cấp 1 đẻ nhánh cấp 2 ,
nhánh cấp 2 đẻ nhánh cấp 3. Những nhánh hình thành vào giai đoạn cuối thường là
nhánh vơ hiệu.

Hình 3: Nhánh lúa


- Lá lúa:
+ Hình thái:
Lá lúa điển hình gồm: bẹ lá, phiến lá, lá thìa và tai lá.
• Bẹ lá: là phần đáy lá kéo dài cuốn thành hình trụ và bao phần non của thân.
• Phiến lá: hẹp, thẳng và dài hơn bẹ lá ( trừ lá thứ 2)
21


Đề tài: Tài ngun cây lương thực

• Lá thìa: lá vảy nhỏ và trắng hình tam giác.
• Tai lá: một cặp tai là hình lưỡi liềm.
Lá được hình thành từ các mầm lá ở mắt thân. Tốc độ ra là thay đổi theo thời gian
sinh trưởng và điều kiện ngoại cảnh.
• Thời kỳ mạ non: trung bình 3 ngày ra được 1 lá.
• Thời kỳ mạ khoẻ: từ lá thứ 4, tốc độ ra lá chậm lại, 7-10 ngày ra được 1 lá.
• Thời kỳđẻ nhánh: 5-7 ngày /1lá ở vụ mùa.
Cuối thời kỳ đẻ nhánh - làm đòng: khoảng 12 - 15 ngày / lá. cây lúa trỗ bông cũng
là lúc hồn thành lá địng.
Số lá trên cây phụ thuộc chủ ếu vào giố, thời vụ cấy, biện pháp bón phân và q
trình chăm sóc. Thường số lá của các giống.
• Giống lúa ngắn ngày: 12 - 15 lá
• Giống lúa trung ngày: 16 - 18 lá
• Giống lúa dài ngày : 18 - 20 lá
+ Chức năng của lá
Lá ở thời kỳ nào thường quyết định đến sinh trưởng của cây trong thời kỳđó. Ba lá
cuối cùng thường liên quan và ảnh hưởng trực tiếp đến thời kỳ làm địng và hình
thành hạt.
+Chức năng của bẹ lá
• Chống đỡ cơ học cho tồn cây

• Dự trữ tạm thời các hydratcacbon trước khi lúa trổ bông
+Lá làm nhiệm vụ quang hợp, chăm sóc hợp lí, đãm bảo cho bộ lá khỏe, tuồi thọ lá
( nhất là lá đòng), lúa sẽ chắc hạt, năng suất cao.

22


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

Hình 4: Lá lúa và các bộ phận lá lúa

23


Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

-

Hoa

Hình 5: Hoa lúa

- Quá trình thụ phấn, thụ tinh và hình thành hạt phấn
+ Hoa Lúa Các bộ phận của hoa Quá trình thụ phấn, thụ tinh và hình thành hạt lúa
Lúa là loại cây tự thụ phấn.
+ Sau khi bông lúa trỗ một ngày thì bắt đầu quá trình thụ phấn. Vỏ trấu vừa hé mở
từ 0-4 phút thì bao phấn vỡ ra, hạt phấn rơi vào đầu nhuỵ và hợp nhất với noãn ở
bên trong bầu nhuỵ để bầu nhuỵ phát triển thành hạt.
+ Thời gian thụ phấn kể từ khi vỏ trấu mở ra đến khi khép lại kéo dàI khoảng 5060 phút.
24



Đề tài: Tài nguyên cây lương thực

+ Thời gian thụ tinh kéo dài 8 giờ sau thụ phấn. Trong ngày thời gian hoa lúa nở rộ
thường vào 8-9 giờ sáng khi có điều kiện nhiệt độ thích hợp, đủ ánh sáng, quang
mây, gió nhẹ.
+ Những ngày mùa hè, trời nắng to có thể nở hoa sớm vào 7 - 8 gờ sáng. Ngược lại
nếu trời âm u, thiếu ánh sáng hoặc gặp rét hoa phơi màu muộn hơn, vào 12 - 14
giờ.
+ Sau thụ tinh phôi nhũ phát triển nhanh để thành hạt. Khối lượng hạt gạo tăng
nhanh trong vòng 15- 20 ngày sau trỗ, đồng thời với quá trình vận chuyển và tích
luỹ vật chất, hạt lúa vào chắc và chín dần.
- Bơng và hạt lúa:
+ Thời gian hình thành bông kể từ khi cây lúa bắt đầu phân hố địng cho đến khi
lúa trỗ. Thời kỳ này nếu được chăm bón tốt , cây lúa đủ dinh dưỡng bông lúa sẽ
phát triển đấy đủ giữ nguyên được đặc tính của giống.
+ Thời gian phát triển bơng ở giống ngắn ngày ngắn hơn ở giống dài ngày. - Hạt
lúa gồm: Gạo lức và vỏ trấu.
• Gạo lức gồm : phơi và phơi nhũ.
• Vỏ trấu gồm: Trấu trên và trấu dưới. Trấu dưới lớn hơn trấu trên và bao
khoảng hai phần ba bề mặt gạo lức trưởng thành.
+ Ở ẩm độ 0%, một hạt lúa nặng khoảng 12 - 44 mg. Chiều dài, rông, độ dày của
hạt thay đổi nhiều giữa các giống.
+ Q trình chín của hạt gồm : chín sữa, chín sáp và chín hồn tồn. Thời gian chín
từ 30 - 35 ngày tuỳ theo giống, mơi trường và biện pháp canh tác.
+ Thời gian sinh trưởng phát triển của cây lúa Thời gian sinh trưởng của cây lúa
được tính từ khi hạt lúa nảy mầm đến khi chín hồn tồn, thay đổi tuỳ theo giống
và điều kiện ngoại cảnh.


25